İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi, geçen ay içinde bulunduğu helikopterin düşmesi sonucu öldü.
Reisi'nin ölümüyle birlikte önümüzdeki yıl yapılması planlanan İran Cumhurbaşkanlığı seçiminin 28 Haziran'da yapılmasına karar verildi.
Adaylık için yapılan 80 başvurudan yalnızca 6'sı kabul edildi. Öte yandan seçime iki gün kala muhafazakar kanattan 2 aday, muhafazakar adayların seçime tek aday ile girmesine yönelik çağrıda bulunarak adaylıktan çekildi. Anketlere göre yarışı tek reformcu aday Mesud Pezeşkiyan önde götürüyor.
Cumhurbaşkanlığı seçimlerine ortalama katılım yüzde 65 oranına ulaşırken, Reisi'nin cumhurbaşkanı seçildiği son seçim ise yüzde 48,8 oranıyla İran İslam Cumhuriyeti tarihinin en düşük katılımlı cumhurbaşkanı seçimi olarak kayıtlara geçmişti. Yarınki seçimlerde de katılımın az olması bekleniyor.
Reisi'nin ölümü ve başlayan seçim süreci
19 Mayıs'ta Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ile birlikte iki ülke sınırında kurulan barajın açılışına katılan İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi'nin içinde bulunduğu helikopter, dönüş yolunda düştü. Helikopterinde bulunan 9 kişiden kurtulan olmadı.
Yargı ve dini seçkinler arasında derin bağlantılara sahip olduğu bilinen, dini açıdan muhafazakar ve katı bir politikacı olan Reisi, ilk olarak 2017'de cumhurbaşkanlığına aday olmuş ancak kazanamamıştı. Reisi, 2021'deki seçimlerde Cumhurbaşkanı olarak seçilmişti.
Normal şartlarda 4 yılda bir yapılan İran Cumhurbaşkanlığı Seçimi'nin, İran'ın en yüksek otoritesi olan dini lider Ayetullah Ali Hamaney'in doğal halefi olarak görülen 63 yaşındaki Reisi'nin ölmesinin ardından 28 Haziran tarihinde yapılması kararlaştırıldı.
80 başvuran yalnızca 6'sı kabul edildi
İran anayasasına göre "İslam Cumhuriyeti'nin ilkelerine, ülkenin resmi dinine bağlı, İran kökenli dini ve siyasi kişiler" cumhurbaşkanı adayı olabiliyor.
Bu kapsamda eylemleri veya politikaları İran İslam Cumhuriyeti'nin dini liderliği ile farklı düşebilecek adayları engellemek amacıyla Koruma Konseyi isimli oluşum faaliyet yürütüyor.
Yarısı din adamı diğer yarısı ise hukukçulardan oluşan 12 üyeli konsey, ülkenin dini lideri tarafından doğrudan ve dolaylı olarak kontrol ediliyor.
Anayasa tarafından konseye üç görev tanımlanmış durumda. Bunlar parlamento tarafından kabul edilen mevzuat üzerinde veto yetkisi, seçimlerin denetimi ve yerel, parlamento, başkanlık veya Uzmanlar Meclisi seçimlerinde aday olmak isteyen adayları onaylamak veya diskalifiye etmek.
Koruma konseyi bu seçimlerde aday olmak için başvuran toplam 80 kişiden yalnızca 6 kişinin adaylığını onayladı. Konsey tarafından onaylanan 6 kişiden 5'i muhafazakar kanatta yer alırken, sadece biri reformcu kanatta yer alıyor.
İki günde 2 aday seçimden çekildi
Seçime kısa bir süre kalmışken, adaylığı Konsey tarafından onaylanan 6 adaydan 2'si seçimden çekildiğini açıkladı. Söz konusu iki aday da muhafazakar kanatta yer alıyordu.
Dört dönem milletvekilliği yapan Şehitler Vakfı Başkanı Emir Hüseyin Kadızade Haşimi, dün sosyal medya üzerinden yaptığı açıklama ile adaylıktan çekildiğini ilan etti. Muhafazakar adaylara tek bir aday üzerinde uzlaşma çağrısında bulunan Haşimi,"Devrim güçlerinin birliğini korumak amacıyla ve bazı alimlerin talebiyle adaylıktan çekiliyorum" dedi. 2021 yılında gerçekleştirilen Cumhurbaşkanlığı seçiminde yarışan Haşimi, seçimi dördüncü sırada tamamlamıştı.
Haşimi'nin ardından muhafazakar kanat adına yarışan adaylardan birisi daha seçimden çekildi. Tahran Belediye Başkanı Ali Rıza Zakani de Haşimi gibi muhafazakar adayların seçime tek aday ile girmesine yönelik çağrıda bulundu. Seçimden çekildiğini sosyal medya üzerinden duyuran Zakani, "Yasal rekabet süresinin sonuna kadar kaldım ancak Reisi'nin yolunu devam ettirmek her şeyden daha önemli" açıklamasında bulundu. Zakani, 2021 yılındaki seçimlerden de Reisi'yi desteklemek amacıyla çekilmişti.
Yarışacak adaylar
Onaylanan 6 adaydan 2'sinin seçimlerden çekilmesiyle birlikte yarın gerçekleştirilecek seçimlerde toplam 4 aday yarışacak.
Yarışacak adaylar şöyle:
Mustafa Purmuhammedi:1988’de ülkedeki sol siyasetin tasfiyesi sürecinde siyasi mahkumların infazına karar veren ve "Ölüm Komitesi" olarak ünlenen konseyde görev alan Purmuhammedi, cumhurbaşkanlığına aday olan tek din adamı. İslam Devrimi Belgeleri Merkezi'nin mütevelli heyeti üyesi ve başkanı olan Purmuhammedi, 2005-2008 yılları arasında İçişleri Bakanlığı, 2013-2017 yılları arasında ise Adalet Bakanlığı yaptı.
Said Celili: 2007'den 2013'e kadar ülkenin en üst güvenlik organı olan Ulusal Güvenlik Yüksek Konseyi'nin Genel Sekreteri olan Said Celili, diplomatik ve siyasi kariyerine 1989 yılında başladı. Çeşitli devlet kurumlarında görevler alan Celili, 2013 yılında dini lider Hamey tarafından Düzenin Maslahatını Teşhis Konseyi'ne atandı. Öte yandan İran’ın nükleer programı ile ilgili görüşmelerde ülkeyi temsil eden heyete başkanlık etti. 2013 yılı Cumhurbaşkanlığı seçimlerine katılan ve üçüncü olan Celili, 2021'de tekrar başkanlık için yarıştı ancak Reisi lehine adaylıktan çekildi.
Muhammed Bakır Galibaf: 1980'li yıllarda Devrim Muhafızları Ordusu'na katılarak savaş sahasında aktif rol oynayan Galigaf, 2000 yılında İran polis teşkilatının şefi olarak atandı. Galigaf, 2005 yılında siyasete katılmak için görevlerinden istifa ederek o yılki cumhurbaşkanlığı seçimlerine katıldı. Seçimi dördüncü sırada tamamlayan Galigaf, aynı yıl Tahran Belediye Başkanı seçildi ve bu görevi on iki yıl boyunca devam ettirdi. Galibaf, 2013 ve 2017'de iki kez daha cumhurbaşkanlığına aday oldu. 2013 yılı seçimlerini ikinci sırada tamamladı, 2017'de ise Reisi'nin lehine seçimden çekildi. Galigaf, 2020 yılından bu yana Meclis Başkanlığı görevini yürütüyor.
Mesud Pezeşkiyan: Reformcu kanadın tek adayı olan Pezeşkiyan, kalp cerrahisi uzmanı. Pezeşkiyan daha önce Tebriz Tıp Bilimleri Üniversitesi'nde rektör olarak görev yaptı ve hala aynı üniversitenin akademik kadrosunda yer almaya devam ediyor. Pezeşkiyan, 2001-2005 yılları arasında sağlık bakanı olarak görev yaptı. Öte yandan dört dönem milletvekilliği de yapan Pezeşkiyan, 2016-2020 yılları arasında meclis başkan yardımcılığı görevini üstlendi.
Reformcu aday önde gözüküyor
Öte yandan seçim süreciyle birlikte adaylara ilişkin anketler de başladı. Daha önceki seçim anketlerinin birçoğunda ilk sıraya Kalibaf yerleşiyordu. Ancak son anketlerde bu durum değişiklik gösterdi.
İranlı Öğrenciler Anket Ajansı, dün seçime ilişkin 31 eyalette 18 yaş üstü 3 bin 589 kişiyle yüz yüze yapılan anketin sonuçlarını yayımladı. Seçime kesin katılacağını veya katılmayı düşündüğünü belirten seçmenlere "Şu anda cumhurbaşkanlığı seçimleri yapılsa hangi cumhurbaşkanı adayına oy verirsiniz?" sorusu yöneltildi.
Cumhurbaşkanı seçiminde yarışın ilk sırasında yüzde 33,1 ile Pezeşkiyan, ikinci sırasında yüzde 28,8 ile Celili yer alırken, Galibaf ise yüzde 19,1 ile üçüncü sırayı aldı. "Muhafazakar kanatta birliği güçlendirmek için" adaylıktan çekilen Haşimi ile Zakani, sırasıyla yüzde 2,8, ve yüzde 2,1 oy aldı. Purmuhammedi ise yüzde 1,4'de kaldı.
Katılımcıların yüzde 10,5'u "kararsız" olduğunu belirtirken, yüzde 1,7'si "boş oy" kullanacağını, 0,5'i de oy vereceği adayın ismini açıklamak istemediğini söyledi.
Seçmenlerin sadece yüzde 44'ü seçimlere katılacağını söylüyor
Ülkede seçime dair yapılan bir diğer anket ise seçime katılım oranına ilişkin.
İranlı Öğrenciler Anket Ajansı, 9-10 Haziran'da ülke genelinde 3 bin 906 kişiyle yaptığı anket bu konuda ip uçları veriyor.
ISPA'nın seçmenlerle yüz yüze gerçekleştirdiği ankette, seçmenlerin yüzde 44,4'ü seçimlere kesinlikle katılacağını, yüzde 7,3'ü ise büyük olasılıkla katılacağını belirtti.
Ankete katılanların yüzde 28,7'si seçime hiçbir şekilde katılmayacağını, yüzde 14,9'u, henüz seçime katılıp katılmama konusunda karar vermediğini söyledi. Katılımcıların yüzde 4,7'si de seçime katılma ihtimalinin az olduğunu ifade etti.
İslam devriminden sonra İran'da 13 defa cumhurbaşkanlığı seçimi gerçekleştirildi ve seçimlere ortalama katılım ancak yüzde 65,5'e ulaşabildi. 2009 yılında yapılan ve Mahmud Ahmedinejad'ın cumhurbaşkanı seçildiği seçimler yüzde 85,2 ile İran tarihinin en yüksek katılıma sahip cumhurbaşkanlığı seçimi oldu. Ancak 2009 yılından itibaren yapılan seçimlerde katılımın düşüş gösterdiği gözlemleniyor. Reisi'nin cumhurbaşkanı seçildiği 2021 tarihli seçime katılım yalnızca yüzde 48,8 oranına ulaşabildi. Söz konusu seçim İran İslam Cumhuriyeti tarihinin en düşük katılımlı cumhurbaşkanı seçimi olarak kayıtlara geçti.
