Dokuz gün sonra, 29 Ekim’de Cumhuriyetimizin 100. yılını kutlayacağız. Cumhuriyetin 100 yılını daha iyi anlamak için, kısaca Osmanlının son yüzyılına (1822-1922) bakmak gerekiyor.

Osmanlının son yüz yılında, II. Mahmut, II Mahmut’un oğlu Abdülmecid ve Abdülaziz ile II. Mahmut’un torunları V. Murat (sadece 93 gün), II. Abdülhamit, V. Mehmet Reşat ve VI. Mehmet Vahdettin padişahlık yapmışlardır.

Osmanlıda azınlıklara ve yabancılara kendi okullarını açma izni vermiştir. Müslüman çocuklar için vakıflarca ya da hayırseverlerce açılmış olan sınırlı sayıda ilkokul düzeyinde sıbyan mektepleri ile medreseler vardır. Eğitim dili Arapça ve Farsçadır. Sıbyan mektebinde yazı yazma öğretimi 1830’dan sonra başlamıştır. Sarayda açılan Enderun gibi yapılanmalarda devlet adamı, Yeniçeri Ocağı’nda da asker (yeniçeri) yetiştirilmektedir. Yeniçeri Ocağı’nın yetersiz kaldığı anlaşılınca 1770’lerden sonra Batı türü eğitim verecek askeri okullar açılmıştır. Osmanlıyı oluşturan halklar kendi anadillerini konuşurken, Sarayın ve yazarların dili, genelde Arapça, Farsça ve Türkçe karışımı yapay bir dil olan Osmanlıcadır.

II. Mahmut (1808-1839), 1824 yılında sıbyan mektebini İstanbullular için zorunlu yapmışsa da bir işe yaramamıştır. 1826’da Divan-ı Hümayun yerine bakanlardan oluşan hükümet (Meclis-i Vükela) sistemine geçilmiştir. Şeyhü’l İslam’ın üstlendiği din ve eğitim işleri Vakıflar Bakanlığı’na (Evkaf Nezareti) verilmiştir. Batı türü eğitim verecek mızıka mektebi (1831), harbiye (1834), 1839’da da ortaokul (rüştiye), adliye ve tıbbiye açılmıştır.

Avrupa devletlerinin baskısıyla Abdülmecid (1839-1861), bazı yeniliklerin yapılacağıyla ilgili olarak 1939’da Tanzimat Fermanını ve 1856’da da Islahat Fermanı’nı ilan etmiş, yurt dışından borç almaya başlamıştır. Bu arada Genel Eğitim Meclisi toplanmış (1845), Heybeliada Ruhban Okulu (1844), askeri idadi (lise-1844), öğretmen yetiştirmek amacıyla orta öğretmen okulu (1848), bilim akademisi sayılan Encümen-i Daniş (1851), kız ortaokulu (1859) ile Ziraat (1847), Orman (1848), Maden (1848), Mülkiye (1859) Telgraf 1860) mektepleri açılmıştır. 28 Nisan 1857’de Batı türü okullarla ilgilenecek Eğitim Bakanlığı kurulmuş ve Avrupa’ya öğrenci gönderilmiştir.

Abdülaziz (1861-1876) zamanında Osmanlı, aldığı borçların faizini bile ödeyemez hale gelip 1875’te iflasını ilan etmiştir. Bu arada, 1867’de Müslüman olmayan çocukların ortaokula alınmasına başlanmıştır. 1869’da Genel Eğitim Tüzüğü ile Mecelle yayınlanmıştır. Sanayi okulu, Galatasaray Lisesi, kız öğretmen okulu açılırken, Amerikalılar da Robert Kolej Üsküdar’da Amerikan Kız Kolejini açmıştır. Darülfünun (üniversite), 1863’te açılmış, darülfünun müdürünün fanus içinde havasız kalan güvercinin öldüğünü gösteren deneyi üzerine medrese çevreleri tarafından dinsizlikle suçlanınca, 1864-65’te kapatılmış, 1870’te açılıp 1871’de yeniden kapatılmıştır.

II. Abdülhamit, ilk Osmanlı Anayasası’nı (I. Meşrutiyet) ilan edip 1877’de Osmanlı Meclisinin toplanmasını sağlamıştır. Ancak 93 Harbi (1877-1878) sonrasında 1878’de meclisi feshetmiş, anayasayı rafa kaldırıp istibdat/mutlakıyet dönemini başlatmıştır. Bu savaş sırasında Rus orduları İstanbul Yeşilköy’e kadar gelmiştir. II. Abdülhamit zamanında;

• Düvel-i Muazzama denen Avrupa’nın güçlü devletleri, her konuda Osmanlıya müdahale etmeye başlamıştır. 1878’de Kıbrıs İngilizlere kiralanmış; ordunun modernleşmesi için Almanya ile işbirliğine gidilmiştir. Ereğli Kömür madenleri, Boraks madenleri, Balya Linyitleri ile manganez yabancı şirketlere ve Zeus Tapınağı gibi pek çok tarihi kalıntı da yabancılara verilmiştir.
• Yahudiler ve Hristiyanların Filistin'den toprak alıp satmalarına ilişkin yasaklar Abdülmecid ve Abdülaziz dönemlerinde de uygulanmaya çalışılmıştır. Ancak İngilizlerin Yahudiler adına Filistin’de toprak alması yaygınlaşmıştır. Filistin’deki Yahudi nüfusu 3 kat kadar artmıştır.
• 1881’de, Osmanlının iç ve dış borçlarını yönetecek çoğu yabancılardan oluşan Düyun-ı Umumiye oluşturulmuştur. 1883’te yabancı sermayeli Reji İdaresi kurulmuş, Osmanlı 30 yıl süreyle tütün, tuz ve kahveden toplanan vergilerinin toplanmasını bu idareye bırakmıştır.
• Yapılan savaşlar sonunda, Ardahan, Artvin, Batum, Kars, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Girit, Habeşistan, Karadağ, Mısır, Romanya, Sırbistan, Sudan ve Tunus kaybedilmiştir.
• 1880’de eğitim bakanlığında Umumi Kütüphane müdürlüğü oluşturulmuş, İstanbul’da ilk kız lisesi ve İstanbul dışında Priştine’de ilk öğretmen okulu açılmıştır. Yabancı okullara Müslüman çocukların alınmasına başlanmıştır. 1878’de yeniden açılan Darülfünun 1880’de kapatılıp 1890’da yeniden açılmıştır. 1886’dan sonra taşrada eğitim birimleri kurulmuştur. Özel Şişli Terakki (1879), Hukuk (1880), Güzel Sanatlar (1882), Selanik’te özel Feyziye (1885), Dilsiz ve Körler (1889), Erkek Yüksek Öğretmen (1890),  İlahiyat (1890), Darüşşafaka (1890), Aşiret (1892), Beden Eğitimi (1906) ve Polis (1907) okulları açılmıştır. 1904’te II. Abdülhamit’in emriyle ilkokullardan tarih ve coğrafya dersleri kaldırılmıştır.

M. Alkan’a göre1 II. Abdülhamit zamanında okullardaki dini öğretimin özü, “Tanrı’ya, peygambere ve padişaha itaattir ve padişaha dua edilmesinin öğretilmesidir. Çünkü kişi varlığını padişahına, yani II. Abdülhamit’e borçludur.” Y. Akyüz’e göre2 de,  392 Protestan ve Amerikan okulundan 108’i, II. Abdülhamit zamanında açılmıştır. Osmanlıda 14 milyon kadar Müslüman ve 5 milyon kadar da gayrimüslimlerin yaşadığı 1900’lerin başlarında, ortaokulda okuyan Müslüman çocuk sayısı 42 bin, Müslüman olmayan çocuk sayısı ise 83 bin kadardır.3

V. Mehmet Reşat (1909-1918) zamanında, Trablusgarp, I. Balkan Savaşı ve I. Dünya Savaşı sonunda,  Trablusgarp, Bingazi, Kıbrıs, Ege Denizindeki 12 ada, Rumeli ve Ortadoğu’daki topraklar yitirilmiştir. Bu arada, 1911’de İstanbul (Erkek) Lisesinin öğretim dili Almanca olmuştur 1912’de öğretmen okullarına beden eğitimi, el işi, müzik ve pedagoji dersleri konmuş, Eylül 1912’de İstanbul medreseleri ‘Darülhilafetüllâliyye Medresesi’ adı altında birleştirilmiştir. 1913’te, anaokulları açılmış ve 23 Eylül’de İlköğretim Kanunu çıkarılmıştır. 1914’te, ilk tiyatro okulu Darülbedayi ile kızlar için ‘İnas Darülfünun’ açılmıştır. 1915’de eğitim konusunda Almanya’dan Prof. Dr. Franz Schmidt getirilmiştir.

VI. Mehmet Vahdettin (3 Temmuz 1918-1 Kasım 1922) zamanında, darülfünun müdürünün karşı çıkmasına rağmen, karma eğitimi savunan kız öğrenciler, kendilerine ayrılan dersleri boykot edip erkek öğrencilere verilen derslere girmeye başlamışlardır. Darülfünun Divanı da 16 Eylül 1921’de karma eğitimi kabul etmiştir.

Vahdettin, 30 Ekim 1918’de Mondros Ateşkes Antlaşmasını imzalamıştır. Bu antlaşmayla galip devletlere, güvenliklerini tehdit eden yerlere çıkarma yapma hakkı verilmiştir. İngilizler 13 Kasım 1918’de İstanbul’u, Fransızlar 11 Aralıkta Dörtyol’u, İtalyanlar 28 Mart 1919’da Antalya’yı, Yunanlılar 15 Mayıs 1919’da İzmir’i işgal etmiştir. İşgal bölgelerinde Osmanlı yetkilileri ve bazıları durumu kabullenip işgalcilerle işbirliği yaparken, Kuvayı Milliye denen yurtseverler ise işgalcilere karşı çıkmıştır. Anafartalar Kahramanı Mustafa Kemal Paşa, doğu Karadeniz illerinde asayişi sağlamak üzere görevlendirilip 19 Mayıs 1919’da Samsun’a gitmiştir. 29 Mayıs 1919 Havza Genelgesiyle işgalcilere karşı mücadele edilmesi gerektiğini ve 22 Haziran 1919’da da, milletin ülkenin bütünlüğünü ve bağımsızlığını koruyacağını vurgulayan Amasya Genelgesini yayımlamıştır. Padişah, iki hafta sonra görevinden azledildiğini ve İstanbul’a dönmesini emredince, Mustafa Kemal, askerlik mesleğinden istifa etmiştir. 23 Temmuz 7 Ağustos 1919’da toplanan Erzurum Kongresinde ve 3-14 Eylül 1919 tarihlerinde gerçekleşen Sivas Kongresinde de ülkenin bağımsızlığına yönelik adımlar atılmıştır.

İngilizlerin işgali üzerine padişahın kapattığı Osmanlı Meclisi, 12 Ocak 1920’de yeniden açılınca, Kurtuluş Savaşı’nı destekleyen bir tutum takınmış ve 16 Şubat’ta Ulusal Andı (Misak-ı Milli) oybirliği ile kabul etmiştir. İstanbul’u 16 Mart 1920’de ikinci kez işgal eden İngilizler, Osmanlı Meclisi’ni basıp bazı milletvekillerini tutuklamış, Vahdettin de meclisi resmen kapatmıştır. Vahdeddin, 11 Nisan 1920’de bir bakıma iç savaşı başlatan kararlar almış, onun desteğiyle 18 yörede Kuvayı Milliye’ye karşı isyanlar çıkmıştır.

Mustafa Kemal, 23 Nisan 1920’de Ankara’da Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin (TBMM) açılmasını ve TBMM hükümetinin kurulmasını sağlamıştır. TBMM hükümeti, egemenliğin kayıtsız şartsız millette olduğunu ve emperyalizme karşı olduklarını açıklamıştır. TBMM’ye bağlı kuvvetler, Kurtuluş Savaşı’na karşı çıkan isyancılarla mücadele ederken, Anadolu içinde ilerleyen Yunan kuvvetlerine karşı 1. ve II. İnönü Savaşları ile Sakarya’da savaşmış, 30 Ağustos 1922 Başkumandanlık Meydan Savaşı sonrasında 9 Eylül 1922’de İzmir kurtarılmıştır. 6 Ekim’de TBMM ordusunu temsil eden bir birlik İstanbul’a girmiş ve 13 Ekim 1922’de Mudanya Ateşkes Anlaşmasıyla Kurtuluş Savaşı sona ermiştir. Bu arada 7 Mart 1921’de çıkarılan bir yasayla, öğretmen, öğrenci ve medrese mensuplarının askerliği tecil edilmiştir. 1921 Mayıs ayında Öğretmenler Birliği kurulmuştur. 15-21 Temmuz 1921 tarihlerinde Ankara’da Eğitim Kongresi düzenlemiştir.

TBMM, 1 Kasım 1922’de saltanata son verince, Vahdettin, 17 Kasım 1922’de bir İngiliz savaş gemisi ile Malta’ya kaçmıştır.

Not: Filistinlilere vahşeti yaşatanları lanetliyorum.

[email protected]

• 1. M. Ö. Alkan, (2019). II. Abdülhamid Döneminde Eğitim ve İdeoloji, M. Bulut; M. E. Koca; N. Salık ve M. Nar (edts.) Sultan II. Abdülhamid dönemi (309-367). Ankara: Eğitim-Bir-Sen yayını, s. 332.
• 2. Y. Akyüz, (1999). Türk eğitim tarihi (başlangıçtan 1999’a). İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım, s. 220.
• 3. Ş. Yamaner, (1999). Atatürkçü düşüncede ulusal eğitim. İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları, s. 70.