Son iki yazıdır kadim kent İzmir’de 17 Şubat – 4 Mart 1923 tarihlerinde toplanan 1923 Türkiye İktisat Kongresi’nin kararlarından işçi sınıfının1 ve çiftçi grubunun2 kararlarını irdeledik. O yazılarda Kongre hakkında özet bilgiye de yer vermiştim. O nedenle bu yazıda doğrudan Kongre’de alınan kararların toplu tablosu ve sanayicilerin iktisadi esaslarına değinmek istiyorum. Bu yazıyala Kongre ile ilgili yazı dizisine ara veriyorum.

Kongrenin Kabul Ettiği Esaslar

Kongre Divan Başkanı Karabekir Paşa, “İktisat Kongresi günlüğüne” şu satırları not eder:

“Kongre, on altı günde, otuz altı celse yapan ve yedi komisyonun hazırladığı kırk sekiz ayrı mevzudan birbiriyle alakadar olanları birleştirip yirmi üç meseleyi yaşadığımız günler ve istikbal için karara bağlamıştır”

Kongre’de alınan kararlar, İzmir’de Anadolu Matbaasında “İktisâd Esaslarımız” başlığıyla kitaplaştırılmış ve Kongre’nin son günü olan 4 Mart 1923’te dağıtılmıştır. Kapaktaki ikinci başlık; “Milletimiz mâzisinden değil, Artık İstikbâlinden mesûldur” biçimindedir. 

Kongre kararları ya da kabul edilen esasları altı gruba ayırmak mümkündür; Misak-ı İktisadî Esasları, Tüccar, Çiftçi, Sanayici, İşçi gruplarının kabul ettikleri esaslar ile birlikte Yabancı Sermaye Hakkında Hükûmete sunulan esaslar.

Kongre Kararları: Bir Toplulaştırma

302 adet Kongre kararının gruplara göre dağılımına bakıldığında 1923 Türkiye ekonomisindeki üretici sınıfların sektörel ağırlıkları konusunda da fikir sahibi oluyoruz. Bu kararların özeti, çok kısa bir süre sonra 8 Nisan 1923’te Gazi Paşa tarafından Dokuz Umde Bildirisi adı ile TBMM’ne takdim edilmiştir. Bu bildiri, kurulacak ve devleti de kuracak Halk Fırkası’nın ilk fırka / parti programı olarak ta tarihe geçmiştir.

Sanayicilerin İktisadi Esasları – (Özet Analiz)

Sanayicilerin karar altına aldırdıkları madde sayısı yirmi altı olup altı alt başlıkta aşağıdaki biçimde gruplanmaktadır.

1. Gümrüklerde Himaye Usûlü (4 Madde)
2. Teşvik-i Sanayi Kanunu Hakkında (8 Madde)
3. Yollar ve Vesâit-i Nakliyede Hususi Tarife (2 Madde)
4. Sanayi Bankaları (2 Madde)
5. Tedrisat-ı Sınaiye (4 Madde)
6. Sanayi Odaları (6 Madde)

Şimdi hep birlikte bu yirmi altı maddeden ilginç bulduklarıma yakından bakalım:

Öncelikle talep edilen, ülkeni ihtiyaçlarına yeterli üretimi yapılan malların ithalatına ağır gümrükler getirilerek bir anlamda ülkeye girişlerinin yasaklanması; sınaî üretim için gerekli makine ve aksamı ile alet edevatın gümrük vergisinden muaf tutulması hususlarıdır.

1913 yılında yürürlüğe girmiş olan Teşvik- Sanayi Kanunun kapsamının sanayicilerin görüşleri alınarak yeniden düzenlenmesi, sınaî tesislerin yapılması ya da genişletilmesi için devletin beş dönüme kadar arazi tahsisi koşullarının iyileştirilmesi, bahse konu kanunun 

yürürlük süresinin yirmi beş yıl daha uzatılması ile tüm yurttaşların, mülkiye memurlarının ve askeri personelin yerli mamul ve mensucat kullanmasının zorunlu olmasının önerilmesini de ciddi önemdeki kararlar olarak sayabiliriz.

Yollar ve ulaşım meselesindeki kararlar / talepler, çiftçi ve tüccar grupları ile benzerdir.

Sanayi Bankaları, başlığında yer alan “bir an önce bir sanayi bankası kurulması; hükûmetin memleketteki mevcut imtiyazlı özel bankalardan etkili bir yöntemle birer miktar sermaye ayırarak kurulacak sanayi bankasının açılışında katkıda bulunmak ve memleket sanayii için işletme sermayesinin yükseltilmesi kararları belki de Kongre kararlarından en çabuk hayata geçen kararlardır değerlendirmesinde bulunulabilir.3

Sanayi eğitimine ilişkin olarak; her bölgenin ihtiyacına göre İktisat Vekâleti Sanayi Genel Müdürlüğü gibi uzman bir merkez tarafından tesis ve pratik eğitim meseleleri düzenlenmelidir. Çırak okulları, usta kursları açılmalı, ileri düzeyde eğitim için Avrupa’ya öğrenci gönderilerek sanat mühendisleri yetiştirilmelidir. 

Her liva ve kazada sanayi odalarının açılması, açılan sanayi odaları arasında iletişimin sağlanması, bağların kuvvetlenmesi, hükûmet merkezinde tüm sanayi odalarının temsil edildiği bir merkezi örgüt (sanayi odası) kurulması, esnaf cemiyet ve loncaların oluşumu gibi örgütlenmeye kararlar, Sanayi Odaları başlığıyla esasların son grubunu oluşturmaktadır.

Sanayicilerin İktisat Esasları (Tam Metin)

1- Gümrüklerde Himaye Usûlü

A - Memleketimizde ihtiyaçlarımıza kâfi bir derecede imâl olunan emtianın hariçten ithaline ağır gümrükler vaz'ı suretiyle mümanaat olunması. (Müttefikan kabul)

B - Memleketimizde mevcut ve ihtiyacata kâfi olan mevadd-ı ibtidaiyenin ağır gümrük resimleri vaz'ile hariçten ithalinin men'i ve bilâkis memleketimizde mevcut olmayıp sanayiimize lâzım olan mevadd-ı ibtidaiyenin gümrük resminden muaf olarak ithalinin temini. (Müttefikan kabul)

C - Bilumum sanayi için lâzım olan makine ve makine akşamının gümrükten muafiyeti. (Müttefikan kabul)

Ç - Memlekette ve mamül ve gayri mamül bulunmayan âsar ve semerat-ı san'atın ve bize lâzım olanlarının bilâ resim veya hafif bir gümrük resmiyle ithali. (Müttefikan kabul)

2-Teşvik-i Sanayi Kanunu Hakkında

A - Teşvik-i Sanayi Kanununun yedinci maddesinin beşinci fıkrasında bahsolunan mevadd-ı ibtidaiye cetvelinin san'atın hakikî ihtiyaçlarına muvafık şekilde ve sanayî erbabının reyi alınarak tespit edilmesi. (Müttefikan kabul)

B - Kanundaki vergi muafiyetinin tevsian tatbiki.  (Zürrâ ekalliyetle, diğer gruplar ekseriyetle kabul)

C - Hükûmet mübayaatında mamûlat-ı dâhiliyenin fiyat farkı yüzde yirmi derecesinde bile olsa mamulât-ı hâriciyeye tercihi ve münakaşalara iştirak edecek ecnebî mallarının birinci şart olarak gümrüklenmiş mallardan olması. (Müttefikan kabul)

Ç - Sınaî müesseseler ve müştemilâtının tesis ve tevsii için taraf-ı Devletten beş dönüme kadar arazinin meccanen terkiyle tasarruf senedi verileceğine dair olan hükmü kanuninin infaz ve tatbiki. (Müttefikan kabul)

D - Teşvik-i Sanayî Kanunu müsaadeleriyle muafiyetin yalnız Türkiye tebaasına tahsisi ve Türk sanayi şirketleri için de şirket sermayesinin en az yüzde yetmişbeşi Türkler elinde bulananlara bahşı. (Müttefikan kabul)

E - Teşvik-i Sanayî Kanununun mütebaki müddeti olan beş seneden maada ayrıca yirmibeş sene daha temdidi. (Müttefikan kabul)

F - Her sene meşherler açılması ve mümtaz erbab-ı sanayiin mükâfatlandırılması. (Müttefikan kabul)

G - Kadın ve erkek bil'umum ahali, memurîn-i mülkiye ve askerlerin yerli mamûlât ve mensucat kullanmasının mecburî olması. (Müttefikan kabul)

3-Yollar ve Vesait-i Nakliyede Hususî Tarif

A - Türkiye'nin demiryollarına malik olmasının ve sanal merkezleri olan büyük şehir ve limanlarla dahildeki kasabalar arasında şimendüfer yoksa herhalde şoşeler yapılmasının müstacelen temini. (Müttefikan kabul)

B - Mevcut şimendüfer ve vapur idarelerinin yerli mamulât ve masnuatı nakilde hususî tarifenin tatbikini temin için Hükûmetin sarf-ı mesai etmesi ve bundan böyle inşa olunacak şimendüferler şartnamesine işbu kaydın behemahâl ithali. (Müttefikan kabul)

4-Sanayî Bankaları

A - Erbab-ı sanaiye kredi yapmak için behemahâl bir sanayî bankasının tesisi. (Zürrâ ekseriyetle diğer gruplar müttefikan kabul)

B - Ziraat ve köy bankaları hariç olmak üzere Hükûmetin elveym Türkiye'de mevcut imtiyazlı ve hususî bankalar nezdinde teşebbüsat-ı müessirede bulunmak suretiyle birkaç bankadan birer miktar sermaye tefrik ettirerek husûle gelecek mühimce bir sermaye ile bir sanayî bankasının küşadının temini ile memleketteki sanayiye mahsus mütedavil sermayenin tevsi ve tezyidine çalışması. (İşçiler red, diğer gruplar müttefikan kabul)

5-Tedrisat-ı Sınaiye

A - Sanayi mekteplerinin her muhitin ihtiyacat ve kabiliyetine göre tesis ve tedrisatın iktisat Vekâletinin Sanayi Müdüriyet-i Umumiyesi gibi mütehassıs bir merkezde tevhidi ve tedrisatın bilhassa amelî bir şekle ifrağı. (Müttefikan kabul)

B - Sanayi çırak mekteplerinin açılması. (Müttefikan kabul)

C - Usta Kurslarının açılması. Müttefikan kabul)

Ç - İhtisas için memleketimiz mekâtib-i sınaiyesinden mezûn olanların Avrupa'ya gönderilmesi ve tahsil-i tâlisini memleketimizde ikmâl etmiş olanlardan sanat mühendisleri yetiştirilmesi. (Müttefikan kabul)

6-Sanayi Odaları

A - Her liva ve kaza dahilinde bir Sanayî Odası küşadı. (Müttefikan kabul)

B - Her Sanayî Odası arasında ciddî rabıtalar temin eylemek. (Müttefikan kabul)

C - Makarr-ı Hükûmette bütün Sanayî Odalarının merbut olduğu büyük bir merkezî Sanayî Odası tesisi. (Ekseriyetle kabul)

Ç - Esnaf cemiyet ve loncalarının tesisi. (İşçiler red, diğer gruplar ekseriyetle kabul)

D - Emvâl-i metrûkeye kalan müessesat-ı sınaiyenin bilhassa sanat erbabına verilmesi ve sanayî muhitlerinin inhilâlden vikayesi. (İşçiler red, diğer gruplar ekseriyetle kabul)

E - Îhtirâ beratlarının yeniden tetkik ve tâdili ve Alâmet-i Farika Kanununun ıslahı. (Ekseriyetle kabul)

• 1. https://haber.sol.org.tr/yazar/1923-turkiye-iktisat-kongresi-ve-isci-si…
• 2. https://haber.sol.org.tr/yazar/1923-turkiye-iktisat-kongresi-ve-ciftci-…
• 3. 1923 Cumhuriyetinin ve ekonomisinin kuruluşundaki bankaların rolü ve özellikle sektör / ihtisas bankaları için bakınız: Serdar, Şahinkaya (1999) Sanayileşme Süreçleri ve Kalkınma Yatırım Bankaları: Teorik Bir Çerçeve ve Türkiye Örneği. Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları No:23.Tezler Dizisi No:7 Ankara.