Latin Amerika’da militan toplumcu tıp (3)

Akif Akalın

Blog: Sınıfın Sağlığı

Latin Amerika’da militan toplumcu tıp yazı dizimize Şili, Kolombiya ve Küba ile devam ediyoruz.

ŞİLİ

Şili, ABD güdümlü Pinochet darbesiyle, 1973 yılında Salvador Allende’nin Halk Cephesi iktidarının devrildiği, tarihi acılarla dolu bir Latin Amerika ülkesidir. Darbeden önce sosyalist hükumet döneminde toplumcu tıp liderlerinin çoğu ya üniversitelerde ya da Sağlık Bakanlığı’nda görev almış, Şili’nin sağlık sisteminin toplumun gereksinimleri doğrultusunda örgütlenmesi için çalışıyorlardı.

Askeri darbeden sonra toplumcu tıp liderlerinin hepsi görevlerinden alındı. Bunlardan bir bölümü Arjantin’de olduğu gibi işkencelere ve uzun hapis cezalarına maruz kalırken, büyük bir bölümü Avrupa, ABD ve Kanada’ya sürgüne gitmek zorunda kaldılar.

Daha sonra ülkelerine geri dönmeyi başaran toplumcu tıp liderleri, üniversitelerdeki, tıp fakülteleri ve halk sağlığı okullarındaki görevlerine atanmadı. Bunun üzerine kliniklerde ve laboratuvarlarda hekimlik yaparak veya ticari etkinliklerle geçimlerini sağlayan toplumcu tıp liderleri, toplumcu tıp çalışmalarını “gönüllü” olarak sürdürmeye başladı. Bu liderler arasında Alfredo Estrada, Adriana Vega, Jaime Sepúlveda, Carlos Montoya, Mariano Requena, Marilú Soto, Enrique Barilari, Silvia Riquelme, ve Luis Weinstein sayılabilir. Felipe Cabello New York’tan ve Hugo Behm Costa da Rica’dan düzenli olarak Şili’deki toplumcu tıp etkinliklerine destek verdiler.

Santiago’da Grupo de Investigación y Capacitación en Medicina Social – GICAMS (Toplumcu Tıp Araştırma ve Eğitim Grubu) kurdular. GICAMS Salud y Cambio (Sağlık ve Değişim) adlı etkili bir dergi yayınladı, Şili ve diğer Latin Amerika ülkelerinden katılımcılar çeken eğitim konferansları koordine etti.

Şili’de toplumcu tıp çalışmaları akıl sağlığı alanında yoğunlaştı. Dinsel ve sosyal hizmet örgütleriyle birlikte politik baskılar, sürgünler ve işkencelerin etkileri üzerine çalışmalar yaptılar. Toplumsal cinsiyet ve sağlık üzerine çalışmaları zenginleştirmek için, Şili Üniversitesi ile işbirliği içinde disiplinler-arası bir programın örgütlenmesine yardımcı oldular ve Santiago’nun düşük gelirli bölgelerinde kadınlarda akıl sağlığı üzerine araştırma yürüttüler.

GICAMS üyeleri iş yerlerinde ve toplumda kimyasal ajanlara ve pestisitlere maruziyet gibi sorunlara hitap etmek üzere sanayi ve tarım işçileri örgütleriyle çalıştılar.

Sosyal epidemiyoloji alanındaki araştırmalar ekonomik dönüşüm ve salgınlara odaklandı: tüberküloz ve AIDS gibi enfeksiyon hastalıklarının sosyoekonomik dönüşümlerle ilişkili olarak görülme sıklıklarındaki değişim ve aşılama politikalarının etkileri.

Grup özel yönetimli bakım örgütlerinin kamusal finansmanını eleştirdi ve sigortası olmayan düşük gelirli emekçiler için örgütlenmiş kamusal ulusal sağlık fonundan arta kalanları özelleştirme önerilerini analiz etti.

KOLOMBİYA

Kolombiya, Latin Amerika coğrafyasında toplumcu tıp hareketinin göreli geç kaldığı ülkelerden biridir. 1980’lerin başlarında Bogotá, Medellín ve Cali’de ilk toplumcu tıp merkezleri açıldı. Ulusal Üniversitesi’nde görevli toplumcu tıp gönüllülerinden oluşan bir grup, Bogotá’da topluma dayalı bir araştırma başlattılar. Amaç, sağlık sorunlarını daha da kötüleştiren yoksulluk ve marjinalleşme koşullarında iyileştirme sağlamaktı.

Medellín’de Antioquia Üniversitesi Halk Sağlığı Okulu’nda toplumcu tıp katılımcıları sıtma gibi enfeksiyon hastalıkları, mesleki sağlık sorunları, bir sağlık sorunu olarak şiddetin önemi ve sosyal sınıfın sağlık ve sağlık kurumları üzerine etkileri konularında yapılan çalışmalara katkı sundular. Medellín grubunun üyeleri aynı zamanda bu perspektifleri Halk Sağlığı Okulu’nda halka yönelik açılan kurslarda da tartıştılar.

Cali grubu topluma dayalı sağlık bakımı ekiplerinin iş rollerini yeniden tanımladı ve özellikle meslekler-arası ilişkide toplumsal cinsiyet ve sosyal sınıf konularına dikkat çekti.

Kolombiya, diğer Latin Amerika ülkelerinden farklı olarak yakın zamanda ABD destekli askeri darbeler yaşamamasına rağmen, ülkedeki sürekli şiddet ortamı toplumcu tıbba da yansıdı. Uyuşturucu kartelleri, askeri güçler, paramiliter gruplar ile devrimci örgütler arasındaki kronik çatışmalar 1980’lerin ortalarında zirveye varmıştı. 

Toplumcu tıp çalışanları yerel topluluklar içinde çalışmalar yürütmeleri nedeniyle şiddetin hedefi haline geliyorlardı. 1987 yılında paramiliter güçler Medellín’de Halk Sağlığı Okulu’ndan dekan Hector Abad Gómez dahil üç profesörü öldürdüler. Bu eylemi izleyen terör sürecinde birçok toplumcu tıp çalışanı sürgüne gitmek zorunda kaldı.

Medellín’den kaçan mülteciler arasında Saúl Franco da bulunuyordu. Üretken bir araştırmacı ve eğitmen olan Franco, daha sonra Washington’da Pan American Sağlık Örgütü’nde görev aldı. Ülkesini terk etmek zorunda kalan diğer bir toplumcu tıp lideri olan Alberto Vasco’da sosyal sınıf ve sağlık üzerine çalışmalarını İspanya’da sürdürdü.

KÜBA

1959 Devrimi Küba’da toplumcu tıp çalışmaları için bir milat oldu. Halk sağlığı, tıp eğitimi, birinci basamak bakımı ve klinik hizmetlerde hızlı iyileşmeler gerçekleşti. 1970’lerin sonlarında Küba’nın morbidite ve mortalite hızları, gelişmiş sanayi ülkelerinin düzeyine gelmişti.

Bu başarılar Latin Amerika’da toplumcu tıbba ilgiyi arttırdı. Ancak Küba’nın diğer Latin Amerika ülkelerine sağlık alanında örnek olabilmesi çok güçtü, çünkü sağlık alanındaki başarıların ardında sosyal değişim yatıyordu. Diğer Latin Amerika ülkelerinde, Küba’da gerçekleşen sosyal değişim sağlanmadan, sağlık alanında aynı başarılara ulaşmak olanaksızdı.

Küba’da tıp ve halk sağlığı müfredatında diğer kapitalist Latin Amerika ülkelerinden farklı olarak, toplumcu tıp eğitiminin yapıtaşları olan diyalektik/tarihsel maddecilik, antropoloji, sosyoloji, topluma-dayalı hizmet ve birincil bakım gibi dersler vardı. 

Küba’da toplumcu tıbbın önde gelen isimleri arasında Francisco Rojas Ochoa, Cosmé Ordoñez ve Silvia Martínez Calvo yer alıyordu. Bu liderler, diğer Latin Amerika ülkelerinden insanların Küba’da toplumcu tıp eğitimi almalarına yardımcı oldular.

Rojas Ochoa Pan American Sağlık Örgütü’nün desteği ile Küba’da kapsamlı bir devrim sonrası tıp tarihi çalışmasını kaleme aldı. Cosmé Ordoñez Küba’da aile hekimliği, toplum sağlığı merkezleri, topluma dayalı tıp eğitimi ve yaşlılar için topluma dayalı programların geliştirilmesine katıldı. Ulusal Halk Sağlığı Okulu’nda toplumcu tıp liderlerinden olan Silvia Martínez Calvo, tıp ve halk sağlığı müfredatından “Flexnerci” vurguların çıkartılmasına ve aile hekimlerinin yerellerde sosyal değişim aracı olarak hareket etmelerine önemli katkılar yaptı.