Çevre ve Şehircilik Bakanı Murat Kurum sosyal medya hesabından yaptığı açıklamada Türkiye’nin hiçbir zaman çöp ithalatı yapmadığını ifade etti. Aslında Bakan’ın söylediği nihai bertaraf gerektiren atıkların ithalatının kağıt üzerinde yasak olduğuydu. Bakan’ın mantığına göre ülkeye getirilen atıklar “değerli hammaddeler”! Peki gerçekte böyle mi?
Plastik atığın sınır aşan seyahati oluştuğu fabrikada veya yerleşim biriminde başlar. Bu atıklar, fabrikaların üretim fireleri veya hatalı ambalajlar olabildiği gibi yerleşim birimlerinde geri dönüştürülmek üzere diğer atıklardan ayrı toplanmış ambalaj ve diğer plastikler de olabilir. Atık sahibi fabrika ya da yerel yönetim kuruluşu aracı şirketlerle atıkları geri dönüşüme gönderir. Son durak olan geri dönüşüm tesisinde ise atık tekrar hammadde veya ürüne dönüştürülür.
Tüm bu operasyon, kağıt üzerinde, yetkilendirilmiş kuruluşlar olan geri dönüşüm şirketleri tarafından yapılsa da kademenin fazlalığı ve kat edilen yolun uzunluğu atıkların sistem dışına çıkmasına ve sorumluluğun belirsizleşmesine izin verir. Böylelikle Hollanda’dan yola çıkan atıklar önce A şirketine teslim edilip, B şirketi tarafından gümrüğe getirilip Türkiye’deki C şirketi tarafından gümrükten çekildikten sonra Adana’da tarlalarda görülebilir!
'Atık yönetimi neredeyse tamamen özel sektöre devredilmiş durumda'
Atıklar gümrüklerden geçerken kontrole tabidir. Bu kontrolde atığın ithalatçı tarafından belirtilen nitelikleri taşıyıp taşımadığı tespit edilir. Böylelikle geri dönüştürülemeyecek atıkların yani çöplerin uluslararası dolaşımının önüne geçilmesi hedeflenir. Ancak atıkların arasına çöplerin gizlenmesi ve ithal edilen malzemenin nitelik olarak olduğundan farklı beyan edilmesi çok kolaydır. Gümrük kontrolleri bu yasadışı sevkiyatı yakalamakta başarılı değildir ya da buna göz yumuyor olabilir. Bu sevkiyat kasıtlı olabileceği gibi ithalatçının bilgisi dışında yapılmış da olabilir. Her iki durumda da Avrupa’nın çöpü Türkiye’ye ulaşmış olur.
Geri dönüştürülemeyen atıkların atık depolama alanlarına gönderilmesi gerekir. Ancak yasadışı çöp ithalatı yapan şirketler bu çöpleri doğaya gelişi güzel bırakır ya da kontrolsüzce yakar. İthal ettikleri atıkların arasından çıkan fireyi bertaraf etmesi gereken şirketler ise maliyetinden dolayı çöplerini depolama tesislerine göndermekten kaçınabilir. Böylelikle, Hollanda marketlerinde satılan peynirin ambalajına Adana’da yol kenarında, Akdeniz’de en güzel plajlarda rastlamak mümkün hale gelir.
Aslında ithal edilen atıkların beyan edilenden farklı olması halinde menşei ülkeye iade edilmesi gerekir. Ancak, prosedürlerin zorluğu, maliyeti ve çoğu zaman üçüncü taraflarla yapılan ticaretten dolayı menşeinin belirsizleşmesi iadeyi zorlaştırır. Sonuç yine doğaya terk edilen ya da yakılan çöplerdir.
Türkiye’de atık yönetimi neredeyse tamamen özel sektöre devredilmiş durumda ve geri dönüşüm giderek büyüyen bir sektör. Geri dönüşüm tesislerindeki süreklileşen yangınlar alınmayan iş güvenliği ve çevresel önlemlerle birlikte bu büyümenin kontrolsüzlüğünün de göstergesi. Türkiye’de oluşan plastik atıkların geri dönüşüm oranı yüzde 10’u dahi bulmazken binlerce ton plastik atık kâr uğruna ithal ediliyor.
Çin’in 2018 yılında getirdiği kısıtlamalardan sonra Türkiye, Avrupa atıklarının merkezi haline geldi. Yurt içinde atıklar büyük oranda ayrıştırılmadığı için yurt dışından tasnif edilmiş atık ithal etmek şirketler için daha erişilebilir ve ucuz. Yukarıda aktarılan silsilede görüleceği gibi plastik atıkların uluslararası taşınması her aşamada istismara açık. Bu istismarların önüne geçilmesi ise geri dönüşümün kaynağına en yakın uzaklıkta devlet eliyle gerçekleştirilmesinden geçiyor. Kaynakların toplum çıkarları için kullanılması ve sağlıklı bir çevre için, atık politikalarının piyasacılıktan ve özel sektörün rekabetçiliğinden arındırılarak atık ithalinin derhal durdurulması ve yurtiçinde oluşan atığın kaynağında ayrı toplanarak geri dönüştürülmesine yönelik sistem kurulması gerekiyor.
