Zihin okuma testlerinin kökeni çikolataya dayanıyor. Otuz yıl önce çocuklara uygulanan bu testler, bireyde Zihin Kuramı (İng. "Theory of Mind") diye adlandırılan yetinin var olup olmadığını inceleyen klasik sormacanın temelini oluşturuyor.
Peki nedir Zihin Kuramı? Bu bir yeti: kişinin inanç, istek, bilgi, niyet gibi çeşitli zihinsel durumlara sahip olduğunun ve bu durumların başkalarında da var olduğunun ayırdına varabilmesi.
Zihin Kuramı ilk kez Wimmer ve Perner (1983) tarafından çikolata testi ile çocuklar üzerinde uygulanmıştı. Testin sorusu şuydu: Çocuk kendi inancının bir başkasınınkinden ya da bir başkasının inancının kendisininkinden farklı olabileceğini fark edebilir mi?
Test sırasında çocuk, A bireyinin bir kutuya çikolata saklayıp odadan çıktığını, sonra B bireyinin içeri gelip çikolatanın yerini değiştirdiğini görür. Sonra çocuğa, A bireyinin içeri girince çikolatayı bulmak için ilk nereye bakacağı sorulur. Çocuk eğer A'nın zihninde ne olduğunu hesaba katarak, çikolatanın ilk saklandığı yeri gösterirse, "Yanlış İnanç" olarak adlandırılan bu zihin okuma testini başarıyla geçecektir. Bunu yapabilen çocuğun Zihin Kuramı yetisine sahip olduğu kabul edilir. Yalnızca başkalarının ne bildiğinin değil, neyi yanlış bildiğinin de bilincindedir.
Yapılan çalışmalar, 4 yaşında çocukların testte başarı göstermeye başladıklarını ortaya koymuştu.
Temelinde kandırma, empati, öğrenme ve hatta dil yatan bu bilişsel yetinin yıllardır yalnızca insanlarda olduğu varsayılıyordu. Ancak geçtiğimiz günlerde Science dergisinde yayımlanan bir çalışmanın sonuçları, üç hominid (büyük insansı maymun) türünün daha –şempanzelerin, bonoboların ve orangutanların– bu yetiye sahip olduğunu ortaya koydu. Diğer bir yandan, çalışmada bu üst bilişsel yetinin başka türlerde de mevcut olabileceği öngörülüyor.
İnsansı maymun soyağacı. Görsel kaynağı: http://www.baharkilic.org
Bu deneyin insan dışındaki hominidlerle bu kadar geç yapılmış olmasının bir nedeni var. Bu türler konuşamadığı için, zihinlerinden geçeni belirlemek kolay değil. Ayrıca deneye katılmalarını sağlamak için ilgilerini çekmek de zor bir iş. Bilim insanları bu sorunları aşmak için yeni yapılan araştırmada "pembe diziler" ve göz-izleme (İng. "eye-tracking") teknolojisini zekice bir araya getirdiler.
Araştırmanın ilk yazarı evrimsel antropolog Christopher Krupenye, çalışmaya dair, “birçoğumuz gibi büyük maymunlar da dramaları seviyor, iki kişi arasında bir anlaşmazlık olduğunda, devamında ne olacağını merak ediyorlar” diyor. Söz konusu test bir film gösteriminden oluşuyor. Filmde King Kong adını verdikleri bir meslektaşları maymun kılığına bürünüyor ve bir adamdan bir taş çalarak, odadaki iki kutudan birine koyuyor. Sonra da adamı korkutup kaçırıyor. Adam uzaklaştığında, Kong taşı diğer kutuya saklıyor, ancak sonra fikrini değiştiriyor ve taşı gözden uzak bir yere götürüyor. Peki, adam sahneye geri döndüğünde ne yapacak? Çoğumuz adamın sahneden ayrılmadan önce taşın konulduğunu gördüğü yere –ilk kutuya– bakacağını tahmin ederiz.
Araştırmacılar insan olmayan hominidlerin de bunu düşünüp düşünmeyeceğini belirlemek için, sözü edilen 3 hominid türüne bu filmi izlettirdi; bir yandan da kızılötesi bir göz-izleme cihazıyla film boyunca hominidlerin nereye baktıklarını kaydetti. Sonuçlar ilginçti. Filmdeki adam sahneye geri döndüğünde, test edilen 30 hominidden 22'si kutulara, bunların 17'si de Kong’un taşı ilk sakladığı yere, ilk kutuya bakıyordu. Yani, hominidlerin çoğu, taşın orada olmadığı bilmelerine rağmen, adamın sahneye geri geldiğinde taşı en son gördüğü yerde arayacağını tahmin ettiler.
Yapılan istatistiksel analize göre göz hareketleri rastgele değildi. Böylece, deneye katılmayan goril türü hariç tüm hominid türlerinin, bugüne dek sadece insanların yapabileceği düşünülen Yanlış İnanç testinden başarıyla geçebildikleri ortaya konmuş oldu.
Bu test temelde en yakın akrabalarımız olan hominid türlerinin de birçok üst bilişsel işlevi olduğunu ortaya koyuyor. Dahası, bu türlerle ortak atamız olan canlıda halihazırda Zihin Teorisi yetisinin evrilmiş olduğuna işaret ediyor.
Bu durumda aslında hominidler 15-20 milyon yıldır birbirlerinin ve başka canlıların ne düşündüklerini kestirebiliyorlarmış.
Araştırmacılar, film ve göz-izlemeden oluşan bu tür araştırma yöntemlerinin geliştirilerek diğer türlere de uygulanması gerektiğini ve ileride daha da şaşırtıcı sonuçlarla karşılaşabileceğimizi öngörüyorlar.
İlgili haber ve makale:
http://www.sciencemag.org/news/2016/10/humans-aren-t-only-great-apes-can...
Krupenye vd, 2016, Science, "Great apes anticipate that other individuals will act according to false beliefs", science.sciencemag.org/content/354/6308/110.full
https://www.facebook.com/BilimsoL/