Röportaj: Arzu Kayhan
soL: Evrim Çalışkanları'nı, birkaç ay önce okuyucuyla buluşan "Evrimi Anlamak" sitesiyle tanıdık. Bize öncelikle grubunuzdan, çalışmalarınızdan ve çalışma biçiminizden bahseder misiniz?
Evrim Çalışkanları: Grubumuzun bir araya gelişi iki yıl öncesine dayanıyor. Üniversite Konseyleri Derneği'ndeki arkadaşlar "Understanding Evolution" sitesini İngilizce'den çevirmeye karar vermiş ve yayın haklarına sahip olan Berkeley Üniversitesi'yle bağlantıya geçmişlerdi. Aynı dönemde Evrim Çalışma Grubu adı altında bir araya gelmiş olan bir grup genç biyolog da siteyi çevirmeyi gündemine almıştı. Bu iki grup aralarında anlaştılar ve böylece Evrim Çalışkanları'nın temeli atılmış oldu. Zamanla grubumuz, evrim kuramı konusundaki bu girişimi destekleyen başka insanların katılımıyla genişledi. Çalışma başta tahmin ettiğimizden zorlu geçti. Çünkü işimiz, "Evrimi Anlamak"ın çevirisinden ibaret değildi. Metinlerin anlaşılır bir Türkçe'ye sahip olması için tekrar tekrar kontrollerin yapılması, çeviride kullanılan bilimsel terimlerin en doğru karşılıklarına karar verilmesi -ki bizi en çok uğraştıran başlık da bu terim karşılıkları oldu-, internet sayfasının hazırlanması, resim ve grafiklerin düzenlenmesi gibi işlemler epey zamanımızı aldı. Tüm bu faaliyetlerde elliye yakın kişi gönüllü olarak çalıştı. Arka planlarımız çeşitlilik gösterse de arkadaşlarımızın çoğunluğu bizzat bilimsel araştırmanın içinde yer alan biyologlar ve genç bilim insanlarından oluşuyor. Grubun ilginç bir özelliği de birçok üyenin birbiriyle hiç yüz yüze görüşmemiş olması. Türkiye'nin birçok üniversitesinden öğrenci ve araştırmacı var bu grupta. Ayrıca yurtdışında, Avrupa'nın çeşitli ülkelerinde, ABD'de, hatta Çin'de bile bir arkadaşımız var.
soL: Peki bu kadar dağınık bir topluluğu koordine etmek güç olmuyor mu?
Olmaz mı! Ancak internet sağ olsun, telekonferans, dosya paylaşımı, wiki derken işlerimiz çok kolaylaşıyor. Hemen her şeyi internet üzerinden yapıyoruz. Yine de coğrafi olarak dağınık olmanın etkilerini tamamen yok etmek mümkün değil. Ama Evrim Çalışkanları üstünde de güneş hiç batmıyor. İletişim sorununu çoktandır çözdük, ancak bu ve pek çok başka sorunu hep deneme-yanılma yoluyla çözmek zorunda kaldık. Bunlar da hep zaman alan, işi yavaşlatan şeyler. Tüm bunlara rağmen, "Evrimi Anlamak" sitesini yayınlamayı başardığımız için çok gururluyuz.
soL: Yaşadığınız sorunlardan konuşalım, neler mesela?
Her şeyden önce zamanın kendisi en büyük sorun ki bu sorunu çözdüğümüzü de pek söyleyemeyiz. Tüm arkadaşlarımız zaten kısıtlı olan zamanlarından çalarak bu işe katkı koymaya çalışıyorlar. Bekleyen deneylerin, yetişmesi gereken makalelerin, tez jürilerinin, savunmaların arasında bir de Evrim Çalışkanları'na zaman ayırmak zorundalar. Bu elbette büyük bir fedakarlık. O yüzden işler geciktiğinde arkadaşları sıkıştırmak mümkün olmuyor, bu da çalışmalarımızı yavaşlatmıyor değil. Ancak yavaş olmasına karşın, düzenli ve titiz bir çalışma sürdürdüğümüzü düşünüyoruz.
Tabii tek sorun bu değil. Çeviri zaten başlı başına zor bir işken biz bunu bir de kolektif bir şekilde yapmayı tercih ettik. Dağıttığımız ilk çeviriler geldiğinde gördük ki hepsine farklı bir üslup, farklı bir dil bilgisi, farklı bir terminoloji hakim. O zaman işi gücü bırakıp bütün bunları tek elden çıkmış bir hale sokmanın yollarını aradık. Terminoloji ise başımızı en çok ağrıtan sorundu. Türkçe bilimsel terimler tam bir karmaşa içinde, herkes kendi okulunda başka bir terminolojiyle öğreniyor biyolojiyi ve Türkçe'ye çevirirken onu kullanıyor haliyle. Bazı terimleriyse Türkçe olarak ilk kez biz kullanacağız Evrimi Anlamak'ta. Tüm bu sorunları tek tek çözmek zorunda kaldık, öyle olmadı bir de böyle deneyelim diye diye sonunda işleyen bir sistem kurduk.
soL: Evrim Çalışkanlarının yaptığı iş çevirinin çok ötesinde o zaman?
Çok haklısınız. Evrim Çalışkanları, nasıl diyelim, bilim insanları arasında toplumla bilimi buluşturmanın yollarını arayan bir proje. Son kertede baktığınızda bir çeviri yapılıyor ama bunun içinde iletişim ağının kurulması var, insanların koordinasyonu var, çalışmaya katılan arkadaşlar arasındaki farklılıkları gidermek var, terminolojiyi düşünürseniz dilbilimsel sorunlar var. Biz buna böyle diyoruz ama okuyan anlayacak mı diye düşünmek zorundasınız. Türkçe'nin kurallarına uygun mu diye düşünmek zorundasınız. Bu gerçekten de sadece bir çeviri değil, pek çok şeyi yoktan var etmek zorunda kaldık. En önemlisi ortak bir çalışma kültürü oluşturduk. Sonuçta bu insanların hepsinin farklı bir anlayışı, çalışma biçimi var ve burada bir araya gelip bir işi başarmaya uğraşıyorlar.
Evrimi Anlamak'a katkı koyan arkadaşların hiçbirinin çalışmalara katılmak gibi bir zorunluluğu yoktu. Ama hepimiz evrim kuramı konusunda kapsamlı bir Türkçe kaynağa duyulan gereksinimin farkındaydık, özellikle öğrenciler ve öğretmenlerimiz için ve taşın altına elimizi koymaktan çekinmedik.
soL: Evrimi anlamak neden bu kadar önemli?
Bu soruyu birkaç değişik düzeyde yanıtlayabiliriz. Birinci ve en temel düzeyden başlarsak, evrim olgusu bir gerçek. Havaya attığınız topun yere düşmesi kadar elle tutulur bir doğa olayı. Dolayısıyla, evrimi anlamazsak etrafımızdaki dünyanın en temel özelliklerinden biri hakkında bilgisiz, daha kötüsü yanlış bilgilendirilmiş olarak kalacağız. Olayların doğrusunu bilmek temel bir ihtiyaç, bu açıdan evrimi anlamak önemli.
İkincisi, evrim gibi çok temel bir konuda yanlışları doğru gibi kabul etmek düşünsel açıdan büyük bir yük. Evrimi inkar etmek için atılan düşünsel taklalar, söylenen yalanlar bedavaya gelmiyor. Mesela evrim teorisini anlamakla ekonomi arasında pek bir bağlantı yok diye düşünebilirsiniz. Ama evrimi reddetmek için yanlış bilgi ve argümanları kabul etmiş bir kişi, ekonomik şartlar konusunda da aynı şekilde kendini kandırabilir. Hem ABD'de hem de Türkiye'de (iki ülkede de evrimi reddedenlerin sayısı çok yüksek) bunun örneklerini görmek mümkün. Verileri görmezden gelmek ya da söylediklerinin tam tersini söylüyormuş gibi yorumlamak, evrim olgusunu kategorik şekilde inkar etmeye çalışan insanlarda sıkça rastlanan durumlar.
Üçüncü ve daha doğrudan olan sebepse, evrim kuramının biyolojinin temel taşı olması. Ünlü evrimci Dobzhansky'nin evrim olmaksızın biyolojide hiçbir şeyin anlaşılamayacağı sözünün doğruluğu giderek artıyor. Sosyal bilimler alanında tarihi anlamak ne kadar önemliyse, fen bilimleri için de evrimi anlamak aynı derecede yaşamsal. Evrimin önemi yalnızca akademik ve entelektüel kaygılardan kaynaklanmıyor. Nasıl tarihi anlamak günümüz toplumunu ekonomik ve toplumsal açıdan iyileştirmek için vazgeçilmezse, evrimi anlamak da özellikle tıp alanındaki gelişmeler için büyük öneme sahip. Güncel bir örnek olarak, epidemiyolojiyi, hastalıkların yayılımlarını ve salgınları inceleyen bilim dalını, ele alalım. Günümüzdeki en önemli sağlık tehditlerinden biri kuş gribi. 1918 yılında dünya çapında 20 milyon, bazı tahminlere göre 100 milyon, kişinin ölümüne neden olan virüs kuş gribiydi. Bu salgın, kuş gribi virüsünün bir tipinin, mutasyon geçirip insanlara da bulaşabilme özelliği kazanmasıyla başlıyor. Araştırmacılar böyle bir mutasyonun gerçekleşmesi halinde salgının yayılmasını önlemek için hangi aşılama stratejilerinin uygulanması gerektiğini evrim kuramından yararlanarak bulmaya çalışıyorlar. Bir diğer örnek ülkemizden. Kırım-Kongo Kanamalı Ateşi virüsünün Türkiye'ye ne zaman girdiğini ve nasıl yayıldığını öğrenmek istiyorsanız evrimsel biyolojiye başvurmanız gerekiyor. Yani evrim kuramı yalnızca milyonlarca yıl önce yaşamış tuhaf canlıların birbirlerine benzeyip benzemediği üzerine akademik tartışmalardan ibaret değil. Tam tersine günümüzde, insanların hayatını kurtarmakta kullanılan bir bilgi bütünü.
Son dönemde Adnan Oktar'ın birçok evrimci ve aydınlanmacı siteyi kapattırmasıyla karşı karşıya kaldık. İngiltere'de evrim biyologu Prof. Dr. Richard Dawkins'e karşı Michael Reiss çıkış yaptı, Oktar da bunun ucundan tuttu. Evrimi destekleyen bir fosil gösterene 10 trilyon vereceğini söylüyor. Bu çıkışın eskiden beri var olduğunu biliyoruz ama bugün artmasının sizce bir nedeni var mı?
Adnan Oktar ve ekibi bilimsel eğitimi ve deneyimi olmayan ve kamuoyunu yanıltan bir grup. Bu çıkışlar yalnızca medyada görünürlüklerini arttırmaya ve daha önemlisi evrim kuramıyla ilgilenen insanları korkutup yıldırmaya yönelik, bilimsel açıdan bir değeri yok. Bizim amacımız bunun gibi Türkiye'de bilimsel gelişimi engelleyen tartışmalardan mümkün olduğunca uzak durup insanlara bilimin sunabileceği en güncel ve en doğru bilgiyi kolay anlaşılır bir şekilde sunmak.
soL: Oktar verdiği bir gazete ilanında "Darwinistler resmi ideoloji tarafından korunuyor" diyor, siz bu sözü nasıl değerlendiriyorsunuz? Sizce örneğin Türkiye'de iktidar(lar) Darwin ve evrim kuramı karşısında nasıl bir tutum alıyor?
Evrim kuramının iktidarlar tarafından korunduğunu söylemek güç. Türkiye göz önüne alınacak olursa, özellikle 80'lerden beri evrim kuramının biyoloji müfredatındaki yeri giderek azaldı. Milli Eğitim Bakanlığı'nın yeni müfredat dahilinde hazırladığı ilköğretim 8. sınıf fen bilgisi kitabında evrim kuramı işlenmekle beraber, konunun işleniş biçimi muğlak ve evrim kuramının merkezinde duran konulara pek dokunmuyor. Şu anki Milli Eğitim Bakanı'nın akıllı tasarım diye bilinen bir fikri beğendiğini biliyoruz. Akıllı tasarım da temelde yaratılışçı fikirlerin içinden Tanrı kelimesi çıkarılarak yeniden paketlenmiş hali. Dolayısıyla evrim kuramının eğitimi iktidardan destek görmek bir yana, özellikle son 25 yıldır engelleniyor diyebiliriz.
"Evrimi Anlamak" bu nedenle çok önemli. Okullarında, üniversitelerinde evrim kuramını öğrenme şansı olmayan insanlar için, kuramı kendi başlarına öğrenebilecekleri bir kaynak olacak bu site. Daha önemlisi, ders kitapları ve programlarının yetersizliği karşısında çaresiz kalan öğretmenlerimiz için de yararlı olacağını düşünüyoruz. "Evrimi Anlamak" derslerde kullanılabilecek eğlenceli, anlaşılır örneklerle dolu.
soL: Evet, sitenizin anlaşılırlığı, düzeni ve sanki eğitim alır gibi her bir detayı ince ayrıntılarla anlatması çok güzel. Ancak görebildiğim kadarıyla sitenin henüz bir bölümü çevrilmiş. Geri kalanı için daha çok beklememiz gerekiyor mu?
Şimdilik sitenin evrim kuramının temel mekanizmalarını anlatan "giriş" bölümünü yayınladık. Bu bölüm evrim kuramını yeni öğrenmeye başlayanlar ve temel kimi mekanizmaları tam olarak anlamadığını düşünenler için önemli bir başvuru kaynağı. Diğer bölümlerin de çevirisi neredeyse tamamlanmış durumda. Ama çevirilerin daha önce söylediğimiz o uzun kontrol aşamasından geçmesi gerekiyor. Artık kavramlar ve üslup konusunda büyük oranda anlaşmaya vardığımızdan, yeni bölümler için sizi çok bekletmeyeceğimizi söyleyebiliriz. Özellikle öğretmenlere yönelik olan bir bölümün, çok kullanışlı olacağını düşünüyoruz ve bu nedenle bu bölüme öncelik vereceğiz. Yani "Evrimi Anlamak" sitesini vaktiniz olduğunda, tekrar tekrar ziyaret edin, her defasında yeni birşeylerle karşılaşacaksınız.
soL: Şimdi kilit sorulardan birine geldi sıra. "Evrimi Anlamak" sitesinin çevirisi tamamlandığında, Evrim Çalışkanları'nın da birlikteliğinin sonu gelmiş mi olacak?
Aslında bu soru şu günlerde grubun da gündeminde. Bu konuda kesin bir karara henüz varmadık. Ancak genel eğilim birlikteliğin sürmesi yönünde. Çevirinin ardından, artık daha fazla, gruptaki arkadaşların kendi alanlarında yaptıkları araştırmalara dayanan yazılarını yayınlamak ve evrim kuramıyla ilgili son gelişmeleri düzenli olarak Türkiye'ye aktarmak gibi bir düşüncemiz var. Kararlarımız netleştikçe, sitemizden duyurularını yapacağız. Ayrıca önümüzdeki dönem, çeşitli kitle örgütlerinin de desteğini alarak lise öğrencilerine ve öğretmenlerine ulaşma yönünde bir çabanın içinde olacağız.
soL: Size çalışmalarınızda kolaylıklar diliyor, çok teşekkür ediyoruz.
Biz teşekkür ederiz.
Kaliforniya Berkeley Üniversitesi tarafından hazırlanan Understanding Evolution sitesinin Türkçesi "Evrimi Anlamak"a www.evrimianlamak.org adresinden ulaşabilirsiniz.