Hayvanlarda görülen bazı davranışlar bizi şok eder. Bunların herhalde en çarpıcısı, yavru cinayeti. Bir anne farenin besleyemeyeceği yavruları yemesi belki anlaşılabilir. Ama bir erkeğin, kendisinin olmayan yavruları kasten öldürmesi nasıl açıklanabilir?
İnsanın yakın akrabası şempanze dahil birçok memeli türünde yavru cinayeti yaygındır. Hatta bazı memeli toplumlarında cinayet, yavru ölümlerinin başlıca sebebidir.
Davranışları iyi tanınan memeli türlerinin yarısında, erkeklerin yavru öldürdüğü gözlemlenmiştir – ama yalnızca kendilerinin olmayan yavruları.
ERKEKLERİN GÜDÜSÜ VE DİŞİLERİN KORUNMA DAVRANIŞI
Saha araştırmalarında, yavruyu öldüren erkeğin genellikle anneyle çiftleştiği görülmüş. Yani yavru cinayetinin sebebi, katil babanın üreme isteği olabilir: Hem annenin yavrusunu emzirmeyi keserek yeniden cinsel olarak açık hale gelmesi, hem de tüm kaynaklarını yeni doğacak yavruya aktarması.
Yaygın olarak evrilmiş bu davranışa karşı dişilerde de koruyucu bir dizi davranış evrilmiş olabilir. Bir olası strateji, dişilerin çoğunlukta olduğu ve erkeklere karşı birbirlerini ve yavrularını kolladıkları gruplar halinde yaşamaları. Bir diğeri tek eşlilik.
Bir başka olası koruyucu davranışsa, dişinin birden fazla erkekle ardarda çiftleşerek, erkeklerin kafasını karıştırması ve babalık durumunu saklaması.
İngiltere ve Fransa'da çalışan iki antropolog, Science dergisinde geçeb hafta yayınladıkları bir makalede, erkeklerin yavru cinayetlerinin ekolojik/evrimsel koşullarını ve dişilerin koruma tepkileri inceledi. Bunun için onyıllardır saha araştırmacılarının topladığı, 260 memeli türüne ait sosyolojik, davranışsal ve anatomik veri, ayrıca bu türlerin evrimsel akrabalık ilişkisi verileri bir araya getirildi. Bu türlerin 119'unda yavru cinayeti görülürken, 141'inde görülmüyordu.
YAVRU CİNAYETİ, YIL BOYU ÜREME VE SOSYALLİK ALTINDA EVRİLİYOR
Science'ta çıkan makale için çok sayıda çalışmaya ait veriler, karmaşık bir dizi istatistiksel modelle incelendi. Bu modeller sayesinde hangi davranışın hangi koşullar (örneğin grup yapısı) altında evrildiği, bu evrimi nasıl başka özelliklerin takip ettiği tahmin edilebiliyor. Aslan, çoklu erkekli ve dişili bireylerin bir arada yaşadığı ve yavru cinayetlerinin görüldüğü türlerden biri.
Analizden bir dizi sonuca ulaşıldı:
1- Yavru öldürme yılda bir defa üreyen türlerde görece nadir (%28). Yıl boyunca üreyen türlerdeyse sık (%76) görülüyor. Bu beklenebilecek bir sonuç. Yıl boyunca üreyen türlerde erkek, kendisinin olmayan yavruyu öldürerek, hemen tekrar çiftleşme şansı yakalıyor.
2- Yavru öldürme, yalnız yaşayan veya tek eşli yaşayan türlerde değil, çok erkekli ve dişili, yani sosyal türlerde sık yaşanıyor. Özellikle de az sayıda alfa (baskın) erkeğin üreme imkanlarına hakim olduğu, ama bu alfa erkeklerin konumlarını sık sık başkalarına kaptırdıkları türlerde.
3- Yavru cinayetinin evrildiği soylarda, dişilerde de birden fazla erkekle çiftleşme davranışı evrilmiş. Bu sayede gerçek babalık saklanıyor ve erkek kendisinin olmadığına emin olamadığı yavruyu öldüremiyor.
PEKİ İNSANDA NİYE YAVRU CİNAYETİ YAYGIN DEĞİL?
Bugün insan toplumları istisnasız çok erkekli ve dişili gruplar halinde yaşıyorlar. Ayrıca yıl boyu sevişiyorlar. Ancak yavru cinayetleri yaygın değil. Bunun bir sebebi, epey olan yaygın tek eşlilik olabilir.
Öte yandan insan davranışı genlerin dikte ettiği içgüdülerden çok, kültür tarafından belirleniyor (diğer memelilerden farklı olarak). Kültür sayesinde insan toplumlarında çok farklı tipte üreme davranışı, öldürme davranışı, babalık ilişkisi görülebiliyor.
BABA İLLA BİR KİŞİ Mİ OLMAK ZORUNDA?
Resimde görülen Venezuelalı ünlü Yanomami grubu dahil Güney Amerika yerlileri arasında çok sayıda kültürde çoklu babalık inancı yaygındır.
Bunun ilginç örneklerinden biri, "çoklu babalık" inancı. Bazı Amazon yerlileri arasında uzun zaman önce ortaya çıkmış olan bu inanca göre birden fazla erkekle sevişen kadın, erkeklerin spermleri birikiyor ve bunlar doğacak çocuğu beraber şekillendiriyor. Böylece bebek, erkeklerin ortak çocuğu oluyor. Bu inancın, Amazonlarda "tekil baba" inancına göre çok daha yaygın olduğu tespit edilmişti.
Bu inancın olası yavru cinayetlerinin önüne geçeceği, ayrıca bebeklerin hayatta kalma şansını da artırabildiği (olasılıkla iki babanın desteği sayesinde) gösterilmişti. 2010 yılında yürütülen ve PNAS dergisinde yayınlanan bir araştırmadaysa, bu inancın Amazon tarihinde çok erken ortaya çıktığı tahmin edilmişti.
Araştırmacılar çoklu babalık inancının, erkeklerin eşlerinin yanına taşındığı toplumlarda, ayrıca kaynakların sınırlı olup, miras kurumunun gelişmediği toplumlarda yaygın olduğu da not etmişlerdi.
Kendi coğrafyamızda da, tarıma ve sınıflı düzene geçiş sürecinde insan toplumları, babalık inancı ve davranışı konusunda binyıllar içinde evrilmiş kültürel zenginliklerini kaybetmiş olabilirler. Bu varsayımı test etmek için, tarih öncesi bu döneme dair veri toplamak gerekir. Ama bu nasıl mümkün?
Antik DNA!
Tarih öncesi toplumsal davranışları doğrudan ölçemeyiz. Ama fosil kemiklerden antik DNA analizi ile geçmiş akrabalık ilişkileri belirlenebilir. Zira bu yöntem sayesinde, tarım öncesi ve sonrası yerleşimlerde beraber yaşayan ahalinin nesiller boyunca akrabalık ilişkilerini tespit etmek ve birbiriyle karşılaştırmak, bugün teknik olarak zor, ama mümkün.
Elbette bu tip olası çalışmaların ana odaklarından biri Mezopotamya olacaktır. Türkiye'de evrimsel biyoloji alanına bugüne kadar yeterince yatırım yapılsaydı ve Türkiye'nin iyi yetişmiş evrimsel biyologlarının tümü yurtiçinde çalışıyor olsaydı, bu tip çalışmalar şimdi bile yürütülüyor olabilirdi. Ne yazık ki bugün, bu noktadan çok uzağız.
İlgili makaleler:
Walker v.d., 2010, "Evolutionary history of partible paternity in lowland South America", PNAS, doi:10.1073/pnas.1002598107
Lukas ve Huchard, 2014, "The evolution of infanticide by males in mammalian societies", Science, doi:10.1126/science.1257226