Şeker Bayramı ve çocukluğumun İzmir’i

Malum bugün 1 Nisan 2025 ve şeker bayramının son günü. Aslında önceki tarihlerde yazdığım bir yazıya yeni ilavelerle bir bayram yazısı üretme gayretindeyim. Çok uzun yıllardır bayram sevinçlerimizi yitirdik. Daha doğrusu öyle bir konjonktürden geçiyoruz ki; akşam yattığımız memlekette sabah uyanamıyoruz. Neyse ki bu portaldaki usta yazarları okuyarak yaşadıklarımızı anlamaya çalışıyoruz.

Yaşamakta olduğumuz bayramın ismi ile ilgili bir hatırlatmada bulunmak isterim. Ulusal Bayramlar ve Genel Tatiller Hakkında 27 Mayıs 1935 tarihinde kabul edilen 2739 sayılı Kanunu bilmek icap eder. Bu kanunun ikinci maddesinin D fıkrasına göre bu bayramın adı Ramazan Bayramı değil Şeker Bayramıdır. Ta ki, 12 Eylül 1980 faşist darbesi sonrası Kenan Evren 17 Mart 1981 tarihinde 2429 sayılı kanun1 ile değiştirene kadar. 

Gelelim esas muradım olan Çocukluğumun İzmir’indeki Şeker Bayramlarına2. Yazıda ismi geçen tüm büyüklerim ne yazık ki vefat ettiler. Sevgili ablam Sevil Şahinkaya hayatta ve ailemden yadigâr olarak İzmir’deki baba ocağımızı tüttürüyor. Var olsun.

***

Basın emekçileri sık bir biçimde meydan ve sokaklarda adamın burnuma mikrofonu dayayıp sorarlar: Eski bayramlar nasıldı? diye.

Burada kritik kavram eski belki de. Peki, kime göre eski?

Bana göre eski olan, rahmetli babama göre eski miydi? Ya da, yine bana göre eski olan biricik kızım Asya için yüzyıllık bir öykü mü? Bu ve benzeri soruları çokça türetebilir ve günün hay huyu içinde gözden kaçırabiliriz.

İzmir Konak Meydanı, 1960’lı yıllar

Gerçekten de filmi geriye sarınca, bakın o tozlu raflardan ya da kıvrımları ütülenmiş zihinlerimizden, hatta unutulmuş hüzünlü öykülere konu olan beyaz önlük yakalarımızı, babalarımızın plastik balinalı yakaları olan kol düğmeli sakız gibi beyaz Frenk gömleklerini betona döndüren Atlı Kola ile kolalanmış zihnimde neler kalmış?

Atlı Kola

Bir zamanlar, doğup, büyüdüğüm, çocukluk bayramlarını ve ilk gençlik yıllarımı yaşadığım, Gavur İzmir’in şeker bayramlarında şort ya da pantolon ceplerimiz, sarı yirmi beş kuruşluklar ve bakır on kuruşluklar ve akide şekerlerinin ağırlığını taşımakta zorluk çekerdi.

Henüz 2,5 liralıklar bizim gibi memur ailesi çocukların rüyalarına bile giremezdi.

Şort ya da pantolon dediydim ya az önce. Sadece armağan ağırlığından değil. Bir de asfalt Osman’ın asfaltlayarak henüz kıyıma uğratmadığı arnavut kaldırımı yollarda, çocukluk sakarlıkları nedeniyle sık sık takılıp düşerdim. Pantolon ise kumaş delinir; şort ise dizlerim yaralanırdı. Dizler paralandı ise Bayramyerindeki Ödemiş Eczanesinde kalfa Reyhan abla basardı tentürdiyodu ve üflerdi çok yakar diye. 

Eğer kumaş delindi ise de rampadaki Terzi Şakir amcanın dıştan takma motorlu Singer makinesi hallederdi.

Annem Perihan, Babam Fazlı, Ablam Sevil Şahinkaya ve 45 günlük ben 5 Aralık 1958. İzmir

Her ikisi de güya eve gelmeden önce ahaliye çaktırmamak için tasarlanan operasyonlardı.

Ne terziydi ama Şakir Usta. Biryantinli saçları her daim taralı, omuzunda mezuro ile dolaşan o sakız beyazı gömlekleri kömür ütüsü ile ütüleyen bir usta idi. Frenk gömlekleri üzerinde kuşgözü kadar bir leke bile oluşmazdı kömür ütüsüne rağmen.

Terzi Şakir’in az altında Bakkal Erol Abi. Hani yaz aylarının pazar sabahları Kuşadası, Çeşme, Foça, Mordoğan’a burunlu Magirus otobüslerle mahalle gezisi düzenleyen Erol Bakkal.

Dükkânın köşesinde bulunan Akasya ağacı altındaki seyyar kara tahtaya beyaz tebeşir ile gezi ilanını büyük harflerle yazardı imla hatasız. Mahalle ahalisinin her türlü yiyecek ve içecek çıkını ile pazar sabahı gezisi için 05.30’da içtimaa çıktığı geziler. Bu, aile gezilerine ayrıca değinilmeli aslında. Belki de bir sözlü tarih projesi olarak o geziye katılanların son temsilcileri ile röportajlar yapıp anıları, kayıt altına almalı onları kaybetmeden.

Bakkal Erol abi, Çeşme’nin Ildırlı köyündendi. Yani Eritrai Antik Kentinin yer aldığı yörenin çocuğudur. Şaraba mökkem direnir. Ama burnu ve yanaklarının kırmızılığı ile ağzının içerisinde dolandırmakta zorluk çektiği dili, akşam 19.00’da sonra onun mütekeyyif maddeler ile arasının oldukça iyi olduğunu ortaya çıkarırdı. Ve o saatten, dükkân kepenkleri indirilene kadar Erol Abi’nin karısı Güliz abla dükkâna nezaret ederdi. Bir yandan müşterilerle ilgilenir bir yandan kocasının, daracık dükkân içerisindeki yalpalamalarının malları dağıtmasına da engel olmuş olurdu.     

* * *

Bayrama gelen sürecin adı: ramazan, oruç, teravih gibi üç kelimeden ibaretti.

İsteyen orucunu tutup isteyen de oruç tutmayıp teravih namazına gider, isteyen oruç tutmasa bile mahallede oruç tutanlara saygı nedeniyle balkondaki aleni cigara tüttürmelerini iftar ile sahur arasına sıkıştırırdı.

Çocukluğum, Eşrefpaşa’daki Saat Kulesi civarındaki sokaklarda geçti. Ben 66 yaşıma geldim baba ocağımız hâlâ 362. sokaktadır.

95 Kıraathanesi

362. sokağın iki altı sokak, meşhur Halil Rıfat Paşa Caddesidir. Bizim sokaktan 346’ya geçip aşağıya sallandığınızda tarihi 95 Kıraathanesi ile karşılaşırsınız.

95’in altı bizim çocukluğumuzun oyun alanı olan çitlembik ağaçlarıyla bezeli İngiliz Bahçesi (Şimdik nerede ise yerinde yeller pardon apartmanlar esmektedir) ve bahçenin sağında Kız Lisesi ile bahçe arasından sahile çıkan sokağın sol kolunda Musevi Hastanesi vardı. 

O hastanedeki Ruh ve Sinir Hastalıkları Uzmanı Dr. Nahum Gabay fötr şapkası ile bizim rampadan aşağıya elindeki manda gönü kızıl kahve ve köşeleri hafif eprimiş doktor çantası ile inerken, bakkal Erol Abiye, Terzi Şakir amcaya, köşe başında akşamüzeri muhabbeti yapan Lokmacı Fehmi Usta’ya, Karyolacı Kadir, Çadırcı Vahap ve Yorgancı Muzaffer ile Müteahhit Dündar amcalara selam vermeden inmez idi. 

Sonuç olarak, Museviler, Müslümanların ramazan adetlerine Müslümanlar da Musevilerin başta hamursuz günleri olmak üzere dini ritüellerine büyük saygı gösterirlerdi.  

* * *

Eşrefpaşa, Bayramyeri 1960’ların sonu

Ramazan ayının son haftasında bizim aileyi tatlı bir telaş sarardı: Bayramyeri şekercisi Niyazi Cinskızan’dan badem şekeri, Kemeraltı Çarşısının Hisarönü mevkiindeki şekercilerden de akide şekeri ve fıstıklı çifte kavrulmuş tedarik edilirdi. Dikkatinizi çekerim, badem şekeri en ustasından, akide ve çifte kavrulmuş da yine en iyilerinin üretildiği farklı mekânlardan sağlanırdı.

Kahve’nin her dem taze olması için küçük miktarlarda alınması da temel düsturlardan biriydi. Bayramyerindeki Elmas Bakkaliyesinden bayram için yüz gram yeşil çekirdek kahve alınır,  o kahve annemin ta çeyizliğinden kalma kahve çömleğinde bir fındık büyüklüğündeki tereyağı eşliğinde hafif ateşte, bir gazete kâğıdından süpürge biçiminde ve akordeon körüğüne benzer tarzda yapılmış bir o anlık alet yardımıyla çevrile çevrile kavrulurdu.

Soğutulmaya bırakılan kahve ılıdıktan sonra babam tarafından Erzincan işi pirinç kahve değirmeni ile yavaş yavaş çekilerek öğütülür ve kavanoza doldurulurdu. 

* * *

Evet, belirtmiştim ya Ramazan ayının son bir haftasında bizim aileyi tatlı bir telaş sarardı diye: Ailenin hanımları baklava telaşına girerken ben de babamla birlikte, rahmetli babaannemin kabrini ziyaret etmek için Paşa Köprüsü Mezarlığı’nın yolunu tutardık. Karabağlar’daki Paşa Köprüsü Mezarlığı’nın kapısında otobüsten iner ve Roman seyyar tezgâhlarından iki demet taze mersin alarak yola koyulurduk.

Mezarın üzerindeki kurumuş otları yolar, yanımızda götürdüğümüz çapa ile toprağı tazelerdik. Babam da kabrin üzerinde başta gül ve diğer çiçeklerin budayarak bakımını yapardı. Mezarlıkta arife ve bayramı iple çeken sucu çocuklardan birkaç testi ile alınan sular (o zaman plastik bidonlar yoktu. İyi ki de yoktular) ile toprak nemlendirilir ikinci testinin suyu da kabrin başındaki selvinin dibine boca edilirdi. Sonra da karşı yoldaki Hristiyan Mezarlığının önünden Karabağlar – Eşrefpaşa Eshot Otobüslerine binerek Eşrefpaşa Evlendirme Dairesinin önünde inerdik. 

Merdivenlerin başındaki Bayburtluların kahvesinin önünden geçerken dünya yakışıklısı rahmetli Murat dayımı bahçede nargile içerken gören babam dayım ile tavla partisine oturur ve bende dayımın ısmarladığı buz gibi Cincibir Gazozunu yuvarladıktan sonra koşar adım mahalledeki arkadaşlara ulaşarak “pilotçuluk oyununa” kaldığımız yerden devam ederdik.  

* * *

Evet, ev dip temel temizlenecek,  baklavalar yapılacak ve arife sabaha karşı son temizlik rötuşlarını bitiren rahmetli annem ve Sevil ablam balkonları da yıkadıktan sonra sabah ezanında camiye giden babamın peşinden kuaför Şengül’e giderek saçlarını “mizample” yaptıracaklar ve babam camiden dönmeden önce de kuaförden dönüp kahvaltı sofrasını hazırlamış olacaklardı.

Zekiye Halam ve Murat Dayım

Baklava için arife günü rahmetli büyük halam Zekiye ve akrabalığın zarif simgelerinden rahmetli Zafer Hanım teyze sabahın seherinde bize gelirler ve herkes uzmanlık bonsensine göre gerekli gayreti gösterirdi. Tam bir imece idi aslında.

Zafer Hanım teyzenin açtığı yufkalar, pencere camı gibi öbür tarafı gösterirdi.

Üç beş yufkada bir Zekiye halamın büyük bir titizlikle ayıklayıp havanda dövdüğü cevizler serisini serpişi, annemin tavuk teleğiyle3 ceviz serpme faslı öncesinde o nahiyeye eritilmiş tereyağıyla yağlayışı. Evet, işte imecenin en küçük ölçekli simgesi bu idi.  

Tepsinin bitişinde benim tepsileri birer birer Altıntaş’taki eski Bahçeli Kahve’nin yanındaki Kızlar Fırınına götürüşüm daha gün gibi hafızamda canlıdır. Kızlar fırınına teslim ettiğim her tepsinin üzerine ortası delikli iki tarafta aynı numaraların olduğu teksir kâğıda basılı birer etiket / marka fırıncı geçkin kızlar (ablalar) tarafından yapıştırılır birer parçası da bana verilirdi. “Marka” yı aldığımda bana söylenen süre genellikle bir saatten az olmazdı. 

Sürenin dolmasına yakın her türlü oyundan sıyrılıp sorumluluk sahibi bir erkek çocuğu olarak, üzerine birer kat gazete kâğıdının örtüldüğü tepsileri birer ikişer eve getirirdim. Hafızam beni yanıltmıyorsa bu gazeteler fırının stoklarındaki Yeni Asır ve Demokrat İzmir Gazetelerinin eski nüshaları olurdu. O, hani Adnan Düvenci’nin sahipliğini yaptığı Atillâ İlhan’ın yazılar yazdığı Demokrat İzmir. Atillâ İlhan’ın ilk yazılarını işte o gazetelerde okuduğumu hatırlıyorum. 

* * *

Bayram sabahlarının kahvaltısı ise bir başka âlemdi. Sanki o güne kadar evde hiç kahvaltı yapılmamış da ilk defa kahvaltıya oturulmuş gibi.

Akarcalı Camii

Akarcalı Camii’nde bayram namazından çıkan ve köşedeki fırından tazecik ekmek ve Cumhuriyet Gazetesi ile dönen babamın elini ilk annem öper ve sonra ablam ve ben öperek bayramlaşırdık. Kahvaltıda bildik kahvaltı malzemeleri yanında mutlaka yaprak sarması ve bir gece önce şurubu vurulan baklava da bulunurdu. Babam sanki baklavaya onay verecek ve onay alınınca bayram boyunca gelen misafirlere baklava ikram edilecekti. Kahvaltı sonrasında rutin olarak aile büyüklerine yapılan ziyaretler Eshot (Elektrik, Su, Havagazı, Otobüs, Troleybüs) Otobüsleri marifetiyle icra edilirdi. 

* * *

Bugün ne sevgili büyük halam Zekiye, ne yakışıklı ve heybetli Murat dayım ve ne de Zafer Hanım teyze var. Onlar çoktan sonsuzluğa uğurlandılar. Işıkların içerisinde yatıyorlardır, eminim. Bugün o baklavaların açılabileceği büyük salonlu evde yok artık. Yıkıldı.

Eşrefpaşa’dan İzmir Körfezi, 1960’lar.

Uzun zaman o imece baklavaların yerini, içi bütün ceviz parçaları ile doldurulan rahmetli Perihan annemin “kalbura basması” aldı. Zeytinyağlı yaprak sarması ise her bayramın değişmez aktörüydü. Bu ikili, bizim sülalenin klasikleri arasında hak ettiği yeri aldı. Bu geleneği halen baba ocağımızı tüttüren Sevil Ablam iyi ki devam ettiriyor

Yaprak sarması ve kalbura basma görsellerini, 9 Eylül 2010 İzmir ziyaretimizde annem ve babam sağken çekmiştim

Rahmetli Perihan annemin kalbura basma tatlısına bir püf noktasını “boğazlar meselesi” ne katkı olsun diye belirterek bu serbest vezinde kaleme alınan yazıyı noktalamış olalım.

Efendim en büyük teyzem Rahmetli Nadide Hanım’dan annemin aldığı bir sırdır bu: Nadide teyzem bildiğiniz meşe odununu bahçedeki ocakta temiz bir biçimde yakarak kül haline getirir. O külü eler. Ve bir miktarını kavanoza koyarak anneme verir. İşte o külden miktarını ne yazık ki öğrenemediğim kadarı, kalbura basmanın hamuru yoğrulurken hamurun içine katılır. Tarifi imkânsız bir gevreklik (kıyırlık) verir tatlıya.

Fırından çıkmış kalbura basma,  ılık şerbetle ilk buluşmasında, sanki ki o kül; “ilk aşkın heyecanını” ortadan kaldırıyor ve “ılık” şerbetin kalbura basmanın tüm hücrelerine nüfuz etmesini sağlıyor.

Hepimizin bayram sevinçlerinin solmaması ve motorları maviliklere sürebilme inancı ve dileğiyle.

İnadına hayat…