«Tarih; kralların, generallerin çiftliği değil, milletlerin tarlasıdır. Her millet geçmişte bu tarlaya ne ekmişse, gelecekte onu biçer.»

Voltaire

Bu toprakların çocukları, “ateşi ve ihaneti gördü” ve “dövüştü yeni bir âlem için”. Ve kazandı, bu toprakları yeniden yurt yaptı.

1922’nin 9 Eylülünde emperyalizmi, Ege’ye gömdü. Ateşle barut dans ediyordu. Ortalık yangın yeriydi.

Emperyalizmi İzmir’de denize döken muzaffer orduların başkumandanı Gazi Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşları tam beş ay sonra, 17 Şubat – 4 Mart 1923 tarihlerinde önceden tasarladıkları Türkiye İktisat Kongresini,1 Yunan işgaline inat İzmir’de topladılar. Kongre fikri ve toplanma teklifini dönemin genç İktisat Vekili Mahmut Esat (Bozkurt) Bey hazırlamış ve 22 Kasım 1922’de İzmir’den telgrafla TBMM reisi Gazi Mustafa Kemal Paşa’ya bildirmiştir.

Az bilinen kritik bir ayrıntı: Delege gruplarının salonda oturma düzeni2

“İlginç bir şekilde Kongrede en sağda tüccar, onun solunda çiftçi, onun solunda sanayici ve en solda da amele oturuyor. Bunlar dünyayı yakından gözleyen; sağcılık - solculuk  - devrimcilik nedir ne değildir iyi bilen insanlar. Yani Türkiye’de hiçbir şeyi yeniden icat etmiyorlar. Dikkat ediniz, büyük sınıf çatışmaları sonucunda 1917’de Sovyet Devrimi, 1918 – 1919 Almanya’da bir Spartakist Ayaklanması olmuştu. Daha sonra Milli Mücadeleye katılan insanlar / devrimci kadrolar, bu devrimci dalgalanmalara bulaşıp gelmişler.  Dolayısıyla sınıflar ve onların perspektifleri konusunda her şey son derece nettir. Bu bağlamda, amelenin en solda oturması tesadüf değil”.3

Türkiye İktisat Kongresi’nde kabul edilen esaslar

1135 delege ile toplanan Kongre, 16 takvim günü mesai yapmıştır. Kongreye katılan sanayici, çiftçi, tüccar ve işçi grupları tekliflerinin karara dönüşenleri, Kongreye katılan heyetlerce oybirliği ile alınan yabancı sermayeye dair esaslar ve de Misak-ı İktisadi Esaslarının toplamı 302 maddeden oluşmaktadır.

Bahse konu 302 karar İzmir’de Anadolu Matbaası’nda İktisâd Esâslarımız: Milletimiz Mâzisinden Değil, Artık İstikbâlinden Mesûldur başlığıyla kitaplaştırılmış ve ilgililere dağıtılmıştır.

Kongredeki dört üretici ve yaratıcı kararları aşağıdaki tabloda toplulaştırılmıştır.

Kararlaştırılan madde sayı ve yüzdelerinden hareketle, dönemin hâkim iktisadi aktörlerinin öncelikle tüccarlar ve sonrada çiftçiler olduğunu saptayabiliriz. Gerice tarımsal yapıların olduğu kırsallıkta, yoksul çiftçiler ve kârlarından taviz vermeden fiyatları insafsızca belirleyen tüccar sınıfının olduğu bir Türkiye resmi yeterince net ve yakıcı gerçektir. 302 kararın önemli bir bölümü 34 gün sonra TBMM Reisi Gazi Paşa Tarafından 8 Nisan 1923 günü Dokuz Umde Bildirisi olarak yayınlamıştır. Bu bildiri yedi ay sonra kurulacak ve 1923 Cumhuriyetini kuracak olan Cumhuriyet Halk Fırkası’nın programının önemli bir kısmını oluşturmuştur.

İşçi sınıfının iktisadi esasları (Orijinal metin)

Madde 1 - Amele namiyle hitap edilmekte olan kadın ve erkek erbab-ı sây ve ameleye bundan böyle işçi denilmesi.

(Müttefikan kabul)

Madde 2 - Sarî hastalıklar ve bilhassa verem son zamanlarda işçiler ve umum muhtacîn ve ailelerinde pek ziyade tahribat yaparak ırkın özünü mahvetmekte olduğundan hasılatı tesis edilecek verem tecridhaneleri, sanatoryum, emzikhaneleri ve hastanelerin masraflarına karşılık tutulmak üzere (sıhhat vergisi) namiyle bir verginin, temettü vergisine bir miktar zammı.

(İşçiler, çiftçiler müttefikan kabul, sanayi ekseriyetle kabul, ticaret red)

Madde 3 - Mebus ve belediye intihaplarında temsil-i meslekî usûlünün kabulü.

(Müttefikan kabul)

Madde 4 - Dernekler - yani sendikalar - hakkının tanınması. Tatil-i Eşgal Kanununun yeniden işçilerin hakkını tanımak üzere tetkik ve tanzimi.

(Müttefikan kabul)

Madde 5 - Ziraattan maada sanayî işçileri ile bil'umum işçiler için (bir saat) istirahat müddeti hariç olmak üzere çalışma müddetinin sekiz saat olarak kabulü.

(Müttefikan kabul)

Madde 6 - Sekiz saat çalışan bir işçinin gece dahi çalıştırılmasına mecburiyet hasıl olduğu takdirde yalnız dört saat çalıştırılacak ve tam gündelik alacak. Yalnız gece çalıştırılan işçiler gündüz işçisi gibi sekiz saat çalışır. Fakat iki kat gündelik alır.

(Birinci fıkra müttefikan kabul, ikinci fıkra üç grup red işçiler ısrar)

Madde 7 - Maden ocaklarında çalışan işçilerin altı saatlik mesaisinin bir gündelik itibar olunması ve maden ocaklarında onsekiz yaşından dûn olanlarla kadınların çalıştırılmaması.

(Müttefikan kabul)

Madde 8 - Alelumum sanat müesseselerinde ve gümrüklerde oniki yaşını ikmâl etmeyen çocukların çalıştırılmaması için leylî ve meccanî müesseseler açılması veya azamî dört saat çalışma ile hafif işlerde çalıştırılmalarına müsaade edilmesi.

(Üç grup müttefikan kabul. İşçiler on iki yaşını bitirmemiş çocukların alelıtlak çalıştırılmamasından ısrar)

Madde 9 - Sanat müesseselerinde, matbaalarda ve gümrüklerde üç ay çalışan bir işçiye (sabit işçi) denilmesi.

(Üç grup müttefikan kabul. Ticaret red)

Madde 10 - Bil'umum müesseselerde sabit işçi olarak istihdam edilen kadınlara doğurmazdan evvel ve sonraya ait olmak üzere sekiz hafta ve her ay üç gün izin verilmesi ve bu gündelikleriyle aylıklarının tamam verilmesi.

(Müttefikan kabul)

Madde 11 - Bil'umum işçi gündeliklerinin memleket maişetiyle mütenasip olarak hadd-i asgarî miktarının her üç ayda bir defa dernekler teşekkül edinceye kadar işçi mümessilleri hazır olduğu halde Belediye meclislerince tayiniyle müesseseler tarafından vacib-ül-ittibâ olmak üzere neşir ve ilânı.

(Müttefikan kabul)

Madde 12 - İşçi gündelik ve aylıklarının umum müesseselerde nakden ve muntazaman verilmesi.

(Müttefikan kabul)

Madde 13 - Haftada bir gün işçilere istirahat müddetinin verilmesi ve hafta tatilinin cuma günü kabulü.

(Müttefikan kabul)

Madde 14 - (Bir mayıs) gününün Türkiye işçileri bayramı olarak kanunen kabulü.

(Sanayi ve işçi müttefikan, çiftçi ve tüccar ekalliyetle kabul)

Madde 15 - Sabit işçilerin hafta tatilleri ile resmî günlerde ve işçi bayramı gününde gündeliklerinin tam verilmesi. Umumî tatil günlerinde işçileri çalıştırmak mecburiyeti hasıl olduğu takdirde iki kat gündelik verilmesi.

(Birinci fıkra üç grup tarafından red, işçiler ısrar. Diğer fıkra müttefikan kabul)

Madde 16 - Umum sanat müesseselerinde ve gümrüklerde ve matbaalarda ve şirketlerde müstahdem işçilerin hastalandıkları takdirde üç aya kadar gündeliklerinin tam verilmesi. Ve üç ay hastalanan ve hastalığı şifa bulmayan bir illetle malûl olduğu tahakkuk eden işçilerin işten çıkarıldıkları takdirde müesseselerin iktidar-ı malîsile mütenasip ikramiye vermeleri.

(Birinci fıkra üç grup tarafından red, işçiler ısrar. Diğer fıkra müttefikan kabul)

Madde 17 - Evlenecek işçilere gündelikleri verilmek şartiyle bir hafta izin verilmesi.

(Müttefikan kabul)

Madde 18 - Bir sene iş başında bulunan işçilere senede bir ay izin verilmesi ve gündeliklerinin tam îtası.

(Üç grup red, işçiler ısrar)

Madde 19 - Daimî büyük sanat müesseselerinde, gümrüklerde, şimendüfer, elektrik ve tramvay gibi şirketlerde, maden ocaklarında çalıştırılan işçilerin kaza ve ihtiyarlık dahil olduğu halde hayat sigortasına raptları ve sigorta ücretinin müessese sahipleriyle işçiler tarafından yarı yarıya verilmesi. Ve derneklerin koyacağı tekaüdiye hakkının müesseselerce tanınması.

(Müttefikan kabul)

Madde 20 - İş başında sakatlanan umum işçilerin sermayedarlar ve müesseseler tarafından hayatlarının emniyet altına alınması.

(Üç grup red, işçiler ısrar)

Madde 21 - İki yüzelli işçi kullanan fabrikalar, şirketler müesseseleri içinde veya yakınında bir dispanser, maden ocaklarıyla büyük kıtada ormanları işleten ve ormanlarda fabrika yapan sermaye sahiplerinin veya şirketlerin ve tuzlaların civarında birer hastahane ve maden ocaklarında işçiler için behemahâl birer parasız hamam yapmalarına mecbur tutulmaları.

(Müttefikan kabul)

Madde 22 - Sanayî ve Mesaî Müdüriyet-i Umumiyesinde bir mesai heyet-i teftişiyesinin ihdası ve bu heyete Birlikler ittihadından müşavir kabulü.

(Ekseriyetle kabul)

Madde 23 - Sanat müesseselerinin ve işçi çalıştıran diğer müesseselerin mevcut sıhhî nizamlara tevfikan daimî surette sıhhiye memurları tarafından teftiş ettirilmesi ve bu bapta bir kanun yapılması.

(Müttefikan kabul)

Madde 24 - Büyük sanat müesseseleriyle, şirketler, madenler, tuzlalar ve büyük kıt'ada orman işletenler ve bu ormanlar civarında fabrika yapanların müesseseleri yakınında işçileri için sihhî evler yapmalarına mecbur tutulması veya ev kirası zammı vermeleri.

(Üç grup müttefikan kabul, tüccar ekalliyetle red)

Madde 25 - İşçi çocuklarının şehid çocuklarından sonra tercihan leylî sanat mekteplerine meccanen kabulü.

(Müttefikan kabul)

Madde 26 - Memlekette açılacak bütün işlerin Türk erbab- ı sây ve ameline tahsisi.

(Müttefikan kabul)

Madde 27 - Memleket dahilinde ticaretin tamamen serbest bulunması ve inhisar şeklinde imtiyaz verilmemesi.

(Müttefikan kabul)

Madde 28 - İnhisar suretiyle memleketimizde icra-i ticaret etmekte olan Tütün Rejisi inhisarının hemen ilgası. (Ve imtiyazlı ecnebî müesseselerinin devletleştirilmesi).

(Birinci fıkrası müttefikan kabul, sonuncu fıkrası yalnız işçiler tarafından kabul, diğer gruplar red)

Madde 29 - Ham eşya ve memleketimizde mebzulen yetişen ve birinci derecede ihracat mevaddı meyanında bulunan tütün, pamuk, palamut, üzüm, incir ve ikinci derecedeki yün, tiftik, deri gibi mevaddın işlenmedikçe ihracatının kat'iyyen men'i. İhracı halinde de ağır ihracat resmine tâbi tutulması.

(Sanayi ve işçiler müttefikan kabul, tüccar ve çiftçi grupları; mukarreratı nakzetmemek üzere tab’ını müttefikan talep)

Madde 30 - Temettü Kanununun servet ve kazanç itibariyle her  tarhını temin eden bir kanunun tanzimi. (Ve bu meyanda işçilerin temettü vergisinden kat'iyyen affı ve onbin lirayı mütecaviz sermaye üzerine "müterakki sermaye" ve miras vergisinin ihdası).

(Birinci fıkra müttefikan kabul, diğer iki fıkra üç grup tarafından red, işçiler ısrar)

Madde 31 - Hiç bir asrı zihniyete uymayan Esnaf  Talimatnamesinin ilgasıyla cemiyet teşkili hakkının her sınıf halka kanun mucibince bahşedilmesi.

(Müttefikan kabul)

Madde 32 - Gediklerin, kabzımallığın, sırık hammallığının kat'iyyen ilgası. Limanlarda, gümrüklerde kâhya vesair namlarla işçinin hukukunu kaybettiren ve memlekette işçiyi istibdatla kullanan kimselerin faaliyetlerine meydan verilmemesi.

(Müttefikan kabul)

Madde 33 - Müesseseler tarafından her sene işçilere verilecek ikramiyenin müsavatla tevzii.

(Üç grup müttefikan, tüccar grubu ekalliyetle kabul)

Madde 34 - Ziraat işlerinde kullanılan işçiler yukarıki maddelerin ahkâmından müstesnadır.

(Müttefikan kabul)

İşçi grubunun taleplerinde öne çıkan özet hususlar

• Amele adlandırması yerine bundan böyle “işçi” denilmesi.
• Başta verem olmak üzere bulaşıcı hastalıklara karşı, sanatoryum, hastane, emzikhane masraflarına devletin katılması,
• Milletvekili ve Belediye seçimlerinde mesleki temsil usulü bağlamında işçilere kontenjan ayrılması,
• Sendika hakkı,
• 8 saatlik çalışma süresi,
• 1 Mayıs gününün, Türk İşçileri Bayramı olarak kanunen kabulü,
• Hafta tatili ve genel tatil günlerinde tam gündelik,
• Bir hafta ücretli evlilik izni,
• İşçi çocuklarının şehir çocuklarından sonra tercihan parasız yatılı olarak sanat mekteplerine kabulü,
• Hiçbir çağdaş düşünceye uymayan Esnaf Yönergesinin yürürlükten kaldırılmasıyla örgütlenme hakkının her sınıf halk için kanunla serbest bırakılması.
• Tütün rejisinin hemen ilgası ve imtiyazlı yabancı müesseselerin devletleştirilmesi…

Kongre Kapanışında konuşma yapanlardan biri de İşçi Kadınlar Murahhası İzmir Delegesi Rukiye Hanımdır:

"Kardeşler! Millî inkılâbımız memleketimizde mevcut bütün müstahsillerin murahhaslarından mürekkep bu muazzam Kongrenin toplanmasını mümkün kılmıştır. Bugünlere erişirken biz kadın işçilerini de fevk'alâde bir sahada görüyoruz. Bizleri bu Kongreye davet eden Büyük Millet Meclisi ve erkânına ve bilhassa Reisimiz Gazi Mustafa Kemâl Paşa hazretlerine biz kadınlar, samimî teşekkürlerimizi takdim ederiz.

Türkiye'de 'memleket işlerine' kadınların da iştirâk etmesi ilk defa vuku buluyor. Bu şerefin bize müyesser olması kalplerimizi refah ve gurur hisleriyle doldurdu. Kongre, iktisadımızın temelini teşkil eden işçi sınıfının meşrû haklarını tanıdı. Bu netice kadın işçileri namına sâyan-ı şükrandır. Diğer grupların da aynı sadakatle iktisadî kurtuluşumuza çalışacaklarına emin bulunuyoruz.

Yaşasın Türkiye Büyük Millet Meclisi ve onun Hükümeti, yaşasın Türk işçi ve köylüleri, yaşasın çalışkan Türk işçi kadınlığı!"

Yazıyı çok severek kullandığım bir söz ile bitireyim: Tarihi, kimin kalemi ile yazıyorsunuz? Ya da kimin gözlüğü ile okuyorsunuz? İşte kritik soru dün de, bugün de budur!

• 1. soL Haber okuyucuları kadim kent İzmir’de toplanan Türkiye İktisat Kongresi’ne yabancı değillerdir. Bu konuda 21 Şubat 2022’de benim yazdığım 17 Şubat – 4 Mart 1923’te İzmir’de Toplanan Türkiye İktisat Kongresinin Hatırlattıkları başlıklı yazı için; https://haber.sol.org.tr/yazar/17-subat-4-mart-1923te-izmirde-toplanan-…. Benim Cumhuriyet’ten Önceki Son Kurucu Kongre: Türkiye İktisat Kongresi (İzmir, 14 Şubat – 4 Mart 1923) kitabımla ilgili sevgili hocam Oğuz Oyan’ın 4 Mart 2023’te yazdığı Şahinkaya'dan 1923 Türkiye İktisat Kongresi yazısı için https://haber.sol.org.tr/yazar/sahinkayadan-1923-turkiye-iktisat-kongre… bakılabilir.
• 2. Kongrede temsil olunan üretici grupların amblemleri aslına sadık kalınarak Mülkiyeli grafik sanatçısı İbrahim K. Dinç tarafından yeniden çizilmiştir. Kendisine bir kere daha buradan da teşekkür ederim.
• 3. Boratav, Korkut(2007) “İzmir İktisat Kongresi Tarihine Genel Bir Bakış”. Dünden Bugüne İzmir’in Sosyal ve Ekonomik Gelişimi. içinde. s.13 – 18. İzmir Ekonomi Üniversitesi. İzmir İktisat Kongresi Araştırma Merkezi Yayınları.