Türkiye ekonomisinin 2018-2019 krizi nasıl seyrediyor?
Bu soruyu, güven bunalımı → döviz krizi → ekonomik kriz → toplumsal bunalım aşamaları içinde yanıtlamıştım (soL Haber, 29 Kasım). Ayrışmış değil, iç içe giren aşamalar… Bankalara ve dış borçlara ilişkin, olası bir finansal kriz aşaması (şimdilik) atlatılmış görünüyor.
Bu dört aşamanın “ekonomik kriz” öğesi, ekonominin küçülmesi (Batı iktisat dilinde “recession”) olarak tanımlanabilir. Bütüncül, pratik tek nicel gösterge, millî gelir (GSYH) oluyor.
Ekonomik kriz (“küçülme”) Ekim 2018’de başladı. Krizin dokuz ayını “Ekonomi nasıl küçüldü?” başlıklı bir yazıda incelemiştim (soL Haber, 20 Eylül 2019).
TÜİK, 2019’un Ocak-Eylül dönemini kapsayan GSYH istatistiklerini yayımladı. Bu durumda, “ekonomik kriz dokuz ayda son buldu mu; Temmuz-Eylül’ü de kapsayarak on iki aya uzadı mı?” sorusunu tartışabiliriz.
TÜİK’e göre, ekonomi 2019’un üçüncü çeyreğinde yüzde 0,9’luk (binde 9 oranında) bir tempoyla büyümeye başlamıştır. Bazı verilerin sorgulanması gerekiyor. Bunları son üç ayla sınırlı kalmadan inceleyelim ve 2019’un Ocak-Eylül GSYH sayılarını topluca gözden geçirelim.
Ocak-Eylül 2019: Sektörlere, üretime göre millî gelir
Neoliberal dönemde Türkiye’nin benzer etkenlerle patlak veren önceki dört krizi, millî geliri on iki aylık dönemler boyunca aşağı çekmişti. Son GSYH verilerine yukarıdaki soru çerçevesinde bakalım: Ekim 2018’de başlayan son ekonomik kriz, 2019’da son buldu mu? Sürüyor mu? Kaç ay?
Tartışmaya Tablo 1 aracılığıyla başlayalım: Ocak-Eylül 2019 döneminin sektörlere göre millî gelir verilerinin değişim (%) oranları on iki ay öncesi ile karşılaştırılıyor.
2019’un ilk dokuz ayı içinde tarım yüzde 3,7 büyümüştür. Bu sektör, halkımızın neredeyse beşte birine istihdam sağlamaktadır; ama millî gelire katkısı giderek aşınmaktadır. 2018’de cari fiyatlarla GSYH’nın sektör toplamlarındaki payı yüzde 6,2’dir. Dolayısıyla ekonominin ortalama büyüme temposunu belirleyecek ağırlıkta değildir.
Üç büyük sektör küçülmüştür. Yüzde değişimler olarak inşaat sert (-9,8), sanayi (-1,7) ve hizmetler (-0,9) ılımlı tempolarda… Bu üç sektörün 2018’deki GSYH’ya toplam katkısı yüzde 59’dur.
Bu hesaplamada sanayi sektörünün üretim endeksleri ile GSYH verileri arasında uyum yoktur. Her iki istatistik TÜİK kaynaklıdır. Ocak-Eylül 2019’da sanayi üretim endeksleri ile GSYH’deki sanayi katma değerinin yüzde değişimini karşılaştıralım: -2,7 → -1,7… Küçülme temposundaki bir puanlık fark, mutlak değer ve göreli olarak büyüktür. Gayri safi üretimdeki (endeksteki) daralmanın önemli bir boyutunun katma değere (GSYH’ya) taşınmaması ekonomik olarak nasıl açıklanabilir?
Benzeri bir uyumsuzluk, büyümeyi başlatan son üç ayın istatistiklerinde de vardır. Büyüme hızları bakımından sanayi katma değeri (GSYH verisi), gayri safi üretim değerini (endeksleri) iki misli aşmıştır (+1,6 ve +0,8).
Millî geliri, sistematik olarak yukarı çeken (sanayi kökenli) bir yöntem sorunu akla gelmektedir.
Diğer sektörlere geçelim. TÜİK sınıflamasında hizmetler, ekonominin ticaret, depolama, taşıma, ulaşım, turizm kollarını kapsar. Yaygın iktisat dilinde “hizmetler”, çok daha geniştir. TÜİK geniş anlamda hizmet üretiminin tüm diğer alanlarını altı alt sektöre ayırmış; GSYH tablolarında ayrı başlıklar altında toplamıştır.
Bunlardan en büyüğü (GSYH payı %12,9) olan “kamu yönetimi”ni Tablo 1’e ekledim. Katma değer tahmini güçtür; büyük ölçüde personel giderleri ile ölçülür. Ocak-Eylül 2019’da %5,3 oranında büyüdüğü hesaplanmıştır. Bu veri, harcamalara göre GSYH hesabı (Tablo 2) içinde yer alan “kamu cari” kalemi ile tutarlıdır.
Sözü geçen (ve genellikle “üretken olmayan”) alanları içeren altı alt-sektörün son GSYH hesaplarında dikkatimi çeken bir sorun sivriliyor: Bu gruptaki “gayrimenkul faaliyetleri” Ocak-Eylül 2019’da yüzde 2,5 oranında büyümüştür. Bu alt-sektörün millî gelirdeki payı yüzde 7,6 ile tarımı aşmaktadır ve tüm özellikleri ile inşaat üretiminin uzantısıdır. İnşaat sektörünün yüzde 10’a yaklaşan bir tempo ile (bk. Tablo 1, sütun 3) küçüldüğü dokuz ay boyunca gayrimenkul alım-satım-kiralama işlemleri nasıl olup da büyüyebilmiştir?
Ocak-Eylül 2019 döneminde GSYH’nın yüzde 0,9 (binde 9) oranında daraldığı hesaplanıyor. TÜİK’in son üç ayda belirlediği ılımlı büyümeye rağmen…
Ocak-Eylül 2019: Harcamalara göre millî gelir
Tablo 2, Ocak-Eylül 2019 döneminde harcamalara göre millî gelirin bir önceki yıla göre değişim oranlarını gösteriyor.
İç talebin üç ana kalemini (özel tüketim, yatırım ve devletin cari harcamalarını) toplayın; mal ve hizmet ihracatını ekleyin, ithalatını çıkarın. Sonuç, harcamalara göre GSYH toplamıdır.
Son dokuz ayda özel tüketim ve yatırım harcamaları yüzde 1,4 ve 15,9 oranlarında daralmıştır. Millî geliri aşağı çeken bu etkenler sonraki üç kalem tarafından kısmen telâfi edilmiştir.
Dışsal şok, öncelikle yatırımları, ikincil olarak özel tüketimi geriletmiştir. Sermaye birikimindeki çarpıcı çöküş, orta dönemli büyüme potansiyelini aşağı çekecektir. Seçim ortamında geçici çare olarak kamu harcamalarının pompalanması, bütçe açıklarını sürdürülemez eşiğe taşımıştır.
Dış ticaret dengesindeki düzelme, dış dünyaya katma değer aktarımını frenlemiştir. Üretimdeki daralma ve yoksullaşma ithalat talebini kısmıştır. İhracattaki artışın olumlu etkisi daha sınırlıdır.
Millî gelir hesapları, esas olarak üretimden (sektörlerden) türetilir. Harcamalara göre GSYH’nın hesaplanması daha kolaydır; tutarlılığın denetimi ve iktisadî çözümlemeler için gereklidir. Bu nedenle bu tabloya ilişkin olarak sadece TL ve dolar ile ölçülen dış ticaret verilerini karşılaştırmakla yetineceğim.
2019 Ocak-Eylül döneminde dolarlı mal ve hizmet ihracat ve ithalat değişim oranlarını yüzde olarak verelim: +6,1 ve -12,1… Bu sayılar, TL ile belirlenen değişim oranlarına (Tablo 2, sütun 4-5) yakındır; ancak TL hesaplaması, toplam GSYH’yı daha olumlu etkilemektedir.
Sabit fiyatlı TL ile hesaplanan dış ticaret verilerindeki değişim, ihracat / ithalat fiyat makaslarının açılıp kapanmasından etkilenir; dolarlı hesaplamadan bu nedenle farklı çıkabilir.
2019’un sonuna geldik. Bu yılın ortalama büyüme hızı ne olacak?
2019’un “sıfır büyüme” ile son bulması için son üç ayda millî gelirin yüzde 2,5 oranında artması gerekiyor. TÜİK’in 2016’da GSYH hesaplarında kullanmaya başladığı veri tabanına güvenemiyoruz. 2019 verileri yayımlanınca tekrar tartışacağız.
Büyüme, tek başına toplumsal bunalımı önleyemez
Ekonomik krizin bitimini gösteren bir başka bilgi, istihdamdaki daralmanın son bulma tarihidir. İstihdamın Ağustos’ta da gerilemesi, ekonominin 2019’un ilk sekiz ayında küçüldüğüne işaret eder. Orta-üstü yaşlardaki çalışanların işten çıkarılması, durgunlaşan bir ekonomide ömür boyu işsizlikle sonuçlanabilir; yoksulluğu (örneğin EYT mağdurlarını) anında artırır.
Türkiye’de ekonomik küçülmenin son bulması dahi, artan işsizliğe, geçim sıkıntısına, artan yoksullaşmaya; kısacası toplumsal bunalıma son vermeyecektir.
Yeni bir kriz patlak vermese dahi, güvenilir öngörüler, orta dönemli büyüme hızının yüzde 3’ü aşmayacağı doğrultusundadır. İstihdamın artmaya başlaması, işsizliğin artışını önlemez. Zira, işsizlik oranının artışını frenleyen büyüme hızı, Türkiye için yüzde 5 olarak bilinir. Böyle ise, yakın geleceğin Türkiye’si için kronikleşen bir toplumsal bunalım gündemdedir.