Gazeteci David Quammen ”Spillover” başlıklı bir kitap kaleme aldı. İtalya’da Adelphi yayın eviden çıkan bu kitap, Afrika kıtası dışında da rastlanan ebolayı eksen alırken geçtiğimiz yıllarda Aids, Sars gibi dünya sağlık gündemine oturan salgın hastalıkların özellikle ormanlık alanlarda filizlendiğine işaret ediyor.
Yabani hayvanların barındığı bu tür alanların yok edilmesi nedeniyle birçok türün Asya’da büyük kentlerin kıyısında insanlarla birlikte yaşamaya başladıklarına dikkat çeken Quammen, “Spillover”da salgın hastalıklara zemin hazırlayan virüslerin taşıyıcısı hayvanları araştıran bilim insanlarıyla buluşturuyor okuru.
Cenova’da düzenlenecek bilim festivaline konuk olacak David Quammen, “Spillover”i Kongo’da 2 bin yılında ormanlık alanda ölü bulunan 13 gorilin ardından yazmaya karar verdiğini anlattı. Bu gorillerin ebola nedeniyle öldüklerini anımsatan Quammen, bu ve benzeri hastalıklara neden olan virüsleri araştıran bilim insanlarının öykülerini bir araya getirdi.
“Spillover” Aids’in nereden kaynaklandığını keşfetmek amacıyla Afrika’daki yüzlerce yabani şempanzenin kanını tahlil eden Pennsylvania üniversitesinde görevli mikrobiyolog Beatrice Hahn, ebolaya neden olan virüsü ortaya çıkarmak amacıyla Kongo ve Kamerun’da binlerce hayvanı inceleyen Fransız veteriner O. Eric Leroy, Sars’ı Ecohealth Alliance adına araştıran Aleksei Chmura’nın keşiflerini paylaşıyor kitabında.
-Mikrobiyolojinin İndiana Jones’ları insan sağlığını tehdit eden salgın hastalıklara neden olan virüsleri, hayvan aleminde araştırıyor…
Evet bu virüslerin izi, öncelikle saklı kaldıkları bazı hayvan türlerinde izleniyor. Hayvandan insana geçiş bir sonraki aşama. Bu nedenle virüsün bir salgına dönüşmeden önce engellenmesi mümkün. Bu çerçevede 1999 yılında Malezya’da ortaya çıkan Nipah virüsünü örnek verebiliriz. Bu virüsün Malezya’da Çinlilerin domuz çiftliklerinde yayıldığı görüldü. Domuzlar imha edildi ve Malezya’da Nipah virüsünün kökü kazıldı diye duyuruldu.
Oysa virüs, birkaç yıl sonra Müslüman bir ülke olan Banngladeş’de patlak verdi. İnsandan insana bulaştığı için domuz çiftlikleri olmayan bu ülkede yüzlerce kişi Nipah virüsünden kaynaklanan salgında yaşamını yitirdi. Salgın hastalıklar uzmanı Dr. Stephen Luby, virüsün özellikle hurma suyu içenlere bulaştığını çünkü Nipahın taşıyıcısı yarasaların bu virüsü hurmalara bulaştırdıklarını ortaya çıkardı.
-“Spillover” Aids ve Ebolaya da değiniyor…
Afrika’da yayılan her iki hastalığın kökeninde virüs taşıyıcısı şempanzelerin kesilerek yenilmesi etkili oldu. Hiv virüsü ölümcül olmasına karşın bazı durumlarda yıllar boyu sessiz kalıyor, cinsel ilişki ya da kan aktarımıyla bulaşıyordu. 1900’den 1980’e kadar Hiv virüsü maymundan insana 12 kez geçti. 1980’den bu yana hava yolu taşımacılığının yayılması, şırıngalar vs nedenlerle Hiv virüsü dünyada 30 milyon kişinin canını aldı.
Ebola Kongo’da 1976’da ortaya çıktı. Ebola, bulaştığı öznelerin çok hızlı bir biçimde ölümüne neden olan (yüzde 50 ila 90) saldırgan bir virüs. Bu virüsün taşıyıcısı, yarasalar. Bu hayvanlar virüsü ya şempanzelere ya da beslendikleri meyvelere bulaştırıyor. Liberya, Sierra Leone ve Yeni Gine’de geçtiğimiz ekim ayının başında toplam 7.178 kişi ebolaya yakalandı. Bu kişilerden 3.383’ü öldü. Hemen ardından ABD ve bazı Avrupa ülkelerinde ilk ebola vakalarına rast gelindi. Afrika kıtasında ebola virüsü, ilk kez kırsal kesimden büyük şehirlere ulaştı. Bu virüsün yayıldığı üç ülke, çok yoksul. Bu ülkelerde hiçbir sağlık hizmeti verilmediği için virüs hızla yayıldı.
-Neden özellikle yarasalar, bu türden patojen virüslerin taşıyıcısı?
Yarasalar koloni halinde yaşayan tarihi bir geçmişi olan hayvanlar. Evrimleri boyunca birçok farklı virüsle bir arada yaşadılar, yaşamaya devam ediyorlar. Uçtukları zaman taşıyıcısı oldukları virüsleri, geniş bir coğrafyaya bulaştırıyorlar.
-Ebola virüsü mutasyona uğrayabilir mi?
Bu türden virüslerin mutasyona uğraması olası. Bu nedenle virüs bir canlı türünden ötekine kolayca geçebiliyor. Ölümcül kuş gribi H5N1 de kısa bir mutasyon döneminin ardından insandan insana hızla geçerek yayıldı.
İnsanoğlu doğal çevreye zarar vermeye devam ediyor. Ormanlık alanları, yabani bölgeleri, yırtıcı hayvanların barındığı yerleşimleri tahrip eden insan, birçok hayvan türünün Asya ülkelerinde şehirlerin kıyısına göç etmesine neden oldu. Yarasalar ve şempanzeler artık insanlarla iç içe yaşıyor. ABD’de kenelerden bulaşan bakteriyel bir hastalık olan Lyme gibi. Bu patolojinin önce koruma altına alınan çok sayıda geyikten kaynaklandığı düşünüldü. Oysa Cary İnstitute Ecosystem adına bir araştırma yürüten ekoloji uzmanı Rick Ostfeld, kenelerin insanın tahrip ettiği ormanlarda yaşayan kemirgenlere bulaştığını keşfetti. Bu kemirgenlerle beslenen öteki türlerin kökeninin tükendiği ortaya anlaşıldı.
David Quammen’in “Spillover” adlı kitabının kapağı
Yarasalar birçok virüsün taşıyıcısı
Ebola virüsü Afrika’da can almaya devam ediyor