Bazen en önemli ayrıntılar herkes tarafından önerilen ya da herkesin en az bir kez okuması gerektiği kitaplardan dökülür belleğimize. Bu tür kitaplar için genelde klasik eserler diye bahsederiz. Herkesi ilgilendirdiği kadar herkesin üzerine bir çift kelam edebildiği kitaplardır aynı zamanda. 

İtalo Calvino "Klasikler Niçin Okunmalı" adlı eserinde "Klasiğin, bize bilmediğimiz bir şeyi öğretmesi gerekmez; bazen klasik yapıtta, hep bildiğimiz (ya da bildiğimizi sandığımız), ama ilk kez onun söylediğini (ya da her durumda, özel bir biçimde onunla bağlantılı olduğunu) bilmediğimiz bir şeyler keşfederiz" diye tarif ediyor bu durumu. 

Bu yüzden de klasikler için tekrar tekrar dönüp okuduğumuz kitaplar yorumu da yapıyor Calvino. Bu hafta Yusuf Şaylan'la birlikte bu türden bir klasik esere Emmanuil Kazakeviç'in Mavi Defter kitabına yakından bakacağız. Yusuf Şaylan haftalar öncesinden önermişti bu kitabı. Kendisi pek önemsiyor Mavi Defter'i. İçindeki her bir ayrıntıya kuyumcu terazisindeki altın gibi dikkat ediyor ve kıymet veriyor. Yanında Lenin ile ilgili bir sürü kitap. Hazırlanmış ama telaşlı bir yandan. Sanki uzaktan gelen yakınını karşılar gibi heyecanlı konu Lenin olunca. Sohbete başlamadan dökümden yapılmış bir Lenin heykeli alıyor eline kitaplığından. "Bak bu kuzeyden geldi" diyor. Kuzey kelimesinin üzerinde adım sayıyor sesi. Azıcık bekliyor ve öyle geçiyor kelimenin üzerinden. Kuzeyde tatar yüzlü uslanmaz bir devrimcinin insanlık tarihine armağınını konuşacağız. Ama devrimin ön gününe gideceğiz önce, yasaklı yıllara. Yusuf Şaylan'ın ifadesiyle devrimin arifesine... 

Gözlüklerini çıkarmadan önce demli çayından bir yudum alıyor. Bardağı kristal bir avize gibi parlıyor. "Çayın hazır mı başlayalım mı" diye soruyor. Kitabın sayfalarını çevirirken "Ruslar da seviyor çayı. Bak Lenin'in yanında hep bir semaver var" diyor gülerek. 

Notlarımızı derliyoruz. Zamanda bir yolculuğa çıkacağız. Bir eli geniş alnında diğeri kalemini tırpan gibi kullanan sürgün yıllarında Lenin, Razliv Gölü'nün kıyısında, davet ediyor bizi anılarına. 

"Başlayalım" diyor Şaylan. Sesinde "hazırım" mesajı var. 

Başlıyoruz. 

Semaverde çay, sobada patates, oltada ringa balığı ve sürgün yıllarında Lenin

Emmanuil Kazakeviç'in Mavi Defter kitabı, 1917 Ekim Devrimi'nin hemen öncesinde sürgün yıllarında Lenin'in bir köy evinde saklandığı günleri ve onun Zinovyev ile olan anılarını anlatıyor. Konstantin İvanov adını kullanıyor Lenin burada kaçak kaldığı günlerde. Bu isimle saklanıyor, bir yandan da notlarını temize çekiyor ve Devlet ve Devrim ismini taşıyacak metni işliyor. 

Sakalları ve bıyıkları kesilmiş, köylü şapkasıyla yıllardır kendisini tanıyan dostlarının dahi tanıyamadığı bir halde Razliv Gölünün kıyısında. Eski bir Bolşeviğin tek göz evinde kaçak olarak saklanıyor Lenin. Buraya gelen tek yol sandal ya da kayık olduğu için de güvenli görülüyor. Eğer bir yabancı, ajan ya da polis gelecek olursa önceden fark etmek çok kolay. Ama bir yandan da iletişim kurmanın da aynı derecede zorluklar taşıdığı bir yerde Lenin. Mektuplar zor ulaşıyor ve kongre hazırlıklarını uzaktan takip ediyor. 

"Bazı kitaplar vardır" diye söze giriyor Yusuf Şaylan, "Bazı kitaplar zorluyor insanı. Mavi Defter de onlardan biri. Şimdi neresini anlatsan bir diğer yanı eksik kalıyor. Yazar saat tamircisi titizliğinde yazmış kitabı. Cüssesinden büyük bir kitap. Böyle kitapları insan tek başına okurken dahi sesli okuyası geliyor. Şimdi sana bir not okuyacağım ama nerede bırakacağım nerede keseceğim bilemiyorum. Hepsini okumak geliyor içimden. Çok basit, çok yalın bir dili var. Ama her buluşmamızda diyoruz ya Sahaflar Çarşısı vesilesi ile, biraz birikimi olanların okurken daha çok keyif alacağı daha çok lezzet bulacağı ayrıntılara sahip kitaplardan bu da".

Çayından bir yudum alan Şaylan "Her ayrıntısına bir saat konuşulur bu kitabın. Ama bana Lenin'le ilgili tek bir kitap okutma hakkın olsaydı ne okuturdun deselerdi sanırım Mavi Defter derdim. Bu kitabı herkesin okumasını sağlayacak bir şey bulsak keşke. Bir formül, bir ihtiyaç hali, bir şeyimiz olsa da herkes bunu okusa bir vesileyle keşke" diye devam ediyor sözlerine ve gülümsüyor. 

Lenin sürgün günlerinde. Evinde kaldığı Yemelyanov bir çiftçinin belki de sahip olabileceği tüm karakterleri taşıyan biri. Gözü pek, sakin ve biraz umursamaz. Bir çuval patatesi, oltasında balığı olduğu sürece kimseye eyvallahı olmayan biri. Evin en ufak çocuğu Lenin'in gözcüsü. Lenin çocukla çocuk, doğanın içinde doğayla özdeş bir parça, misafirlik yaptığı evde sofrayı kaldıran ve bulaşıklara yardım eden bir konuk, Zinovyev ile yaptığı tartışmalarda uslanmaz bir devrimci. Emmanuil Kazakeviç Lenin'e ve onun insani yönlerine dair bir sürü küçük ayrıntı sunuyor. 

"Bu kitabın 125 sayfa olması çok şaşırtıcı" diyor Yusuf Şaylan. "Yazar bunu 500 sayfada da anlatabilirdi. Başka bir tercih yapmış. Ve buradaki muazzam şey bence politik olanın insani yanlarına dair zengin anlatım. Öyle güzel anlatıyor ki sanki orada Lenin soframızda, yan odada bir yatakta ya da semaverin başında çay içerken beliriyormuş gibi hissediyor insan" diyor. 

O sürgün yıllarında o eve misafir olsaydın ne yapardın diye soruyorum. Gözlerinin içi gülüyor. "Hem de şimdiki aklımla ve bilincimle öyle mi?" dudaklarını ısırıyor eyvah eyvah dercesine. "Kitabın yazarı kadar cömert davranmazdım. Lenin'i sorulara boğardım bir sürü şey anlattırırdım elbette" diyor gülerek.

'Gerektiğinde yalnız olmayı bilmeyenlerin, inanmayın beraberliğine'

Emmanuil Kazakeviç'in Mavi Defter romanı, Lenin'in verdiği savaşın çok boyutlu olduğunu gösteriyor bir yanıyla. Yıllar sonra yolları ayrışacak olan Zinovyev ile olan diyalogları biraz da bu ayrımın alt metinlerini aktarıyor okuyucuya.

Teorik tartışmalar ve ayrımlar bir yana, iki şey öne çıkıyor. Biri cesaret diğeri de tutarlılık. 

Lenin tartışmaları sırasında halka gerçekleri söylemekten ve yenilmekten korkmamak gerektiğinden dem vuruyor sürekli. Cesareti burada arıyor. Ne olursa olsun ama ne olursa olsun halka gerçekleri söylemek. Bu bir felaketse felaketi, zaferse de zaferi olduğu gibi anlatmak gerekir diyor. 

Sözü alıyor buraları okurken Yusuf Şaylan:

"Kitapta dediğim gibi bir sürü ayrım var. Mesela bir yerde 'Daha önce benzeri olmayan bir devlet kuracağız' diyor. Bu hikaye rivayet edilirken Kerensky hükümeti var. Yani Çar yıkılmış ama devrim olmuş dense de sömürü ve savaş devam ediyor. Lenin gerçekliğe güveniyor. Devrimi çağıran hiçbir şart ortadan kalkmamışken nasıl devrimi düşünmeyiz diyor özetle. Ve halka gerçeği söylemeyi, yenilgiden, denemekten korkmamayı salık veriyor sürekli. 

Bir diğer şey de popülizme karşı gösterilecek tavır. İşte tutarlılık da burada giriyor devreye. Zira o dönem halkın hoşuna giden şeyler söylemenin, azıcık beğenisini almanın, azıcık onları mutlu edecek ve aferin diyecekleri şeyleri söylemenin önemli olduğu düşünülüyor.

Bugünler de de biraz öyle değil mi?

Uzatmayayım. Bolşevikler insanların hoşuna giden şeyleri söylemeyi beceremeyen insanlar değiller. İnsanların hoşuna giden değil, ihtiyaç duyacakları şeyleri söylemeyi düstur edinmiş insanlar. Bizler popülist olmayı beceremeyen insanlar değiliz. Bunu reddedenleriz. Lenin de bunu söylüyor. Hatta bazen saklandıklarını ve kaçak olduklarını unuturcasını sesini yükselterek söylüyor. Çünkü o öncülük yapılması gereken kitleleri hiç bir zaman saf ve cahil bir toplam olduğunu da düşünmüyor. Aynı zamanda o kitleler bu popülizmi çok açık fark eden ve altüst oluşlarda popülist olanın değil, sahici olanın peşinden gidecek olan kalabalıklardır diye anlatıyor bu ayrımı."

Biraz derin nefes alıyor ve içini çekiyor Şaylan. "İnsan yalnız olmayı göze almalı" diyor. "Göze almalı ki kalabalıkları bir hedefle buluşturabilsin". Sonra bir dergi alıyor eline sayfalarını karıştırıyor. Söze girmeden önce Murathan Mungan'ın bir şiirinden söz ediyor: "Murathan Mungan'ın bir şiiri var. Adı Karanfil şiirin. 'Yalnızlık kullanışlı bir şeydir, bazen iyi gelir gerektiğinde yalnız olmayı bilmeyenlerin inanmayın beraberliğine' diyor. Ama bir kritik yer var şiirde. 'Kuşandığınız kavramlar kullanılmaz silâhlar gibi sizi terkeder' diyor. Biraz böyledir. O kavramlar kullanılmadığı takdirde terk ederler sizi."

Elinde tuttuğu dergi Toplumsal Kurtuluş dergisi. Yalçın Küçük'ün Nisan Tezleri Yalnızlığı ve Politika Sanatı yazısını gösteriyor. Bu açıdan okumak belki iyi olur diye tamamlıyor sözlerini. 

'Ne dersin,  sence  güvenilir bir  kirpi midir? Bizi ele verir mi?'

Lenin saklandığı günlerde evinde kaldığı Yemelyanov'un küçük oğlu Kolya ile ilgilenir. Babası kızar sürekli Kolya'ya Lenin'i çalışırken rahatsız etmemesi için. 

Kolya aynı zamanda önemli bir görevin başındadır. Çocuk yaşta dikkat çekmeyeceği için pek güvenilir bir gözcüdür Kolya. Gölün kenarına gelen tekneleri ve sandalları gözetler. Bir gün gözetleme sırasında bir kirpi bulunca koşarak Lenin'e haber vermek ister. Ama Lenin'i çalışırken bulunca rahatsız etmek de istemez. Lenin bir eli alnında çalışırken ona usulca eğilir ve "Ben bir kirpi gördüm, yavruları da vardı" der. Lenin de bir yandan yazmaya devam ederken ciddi bir sesle "Ne dersin, sence güvenilir bir kirpi midir? Bizi ele verir mi?" diye sorar muzipçe. Kolya "Kirpi bizim saflarımızda" der gülerek babası Lenin'i rahatsız etmemesi için onu uyarmadan önce. 

Kitapta yer alan ayrıntılarda Lenin'in sıradanlığı ve insanlarla kurduğu samimi ilişkiler işleniyor. Yusuf Şaylan biraz duruyor. Yavaşlıyor bunu anlatırken. 

"Daha önce Kollontay'ı konuştuğumuz Sahaflar Çarşısı buluşmasında da değinmiştik bu ayrıntıya. Bu dünyada yalnızca komünistlere has bir eda bu. Gösterişsiz ama zarif, sade ama dikkate alınır insanlar komünistler. Lenin kitabı vardı vaktiyle. Habora Yayınları'ndan çıkmıştı. Orada Clara Zetkin'in Lenin ile olan anısı vardı. Sene sanırım 1920'lerin başı. Lenin'i en son 13 yıl önce görmüş. 13 yıl sonraki karşılaşmalarında Lenin'in üzerinde hala aynı ceket var. Bak burası önemli bir ayrıntı. Bu adam devlet yönetiyor. Şimdilerin meşhur ifadesiyle itibardan tasarruf ediyor. Şartlar bunu gerektiriyor. Ona yardımcı olanlarla aynı şeyleri yiyor aynı şeyleri tüketiyor. Devletin sade bir lojmanında kalıyor. Komünistleri erdemli yapan şeyler arasında belki de önemli olan şeylerden biri bu. Ama unutmadan o ceket ince ince fırçalanmış, tertemiz ve ütülü, bunu belirtmem lazım. Yani komünistler gösterişli kıyafetler aramıyorlar, sade insanlar ama bununla beraber zarif, şık ve estetik bir tavrı yansıtmışlar her zaman. Çözülüş yıllarında bu değerlerin azaldığını görmek de tesadüf olmasa gerek" diyor. 

Kitapta bahsi geçen iki defter var. Biri sarı diğer mavi defter. Lenin kendisini ziyarete gelenlere, eşi Krupskaya'dan notlarını aldığı defteri getirmelerini rica ediyor. Karışmaması için de uyarıyor "Sarı olan değil. Mavi ciltli deftere aldığım notları istiyorum" diyor. Romanın adı da buradan geliyor. 

Kitaba eşlik etmesi gereken başka okumalar da var elbette. Yusuf Şaylan bu kitaptan keyif alan herkese ek kaynaklar da öneriyor. Yazılama Yayınevi'nden çıkan Aleksandr Şliyapnikov'un 1917’ye Girerken kitabının yanı sıra Yordam Yayınları'ndan Alexander Rabinowitch'un Bolşevikler İktidara Geliyor kitapları ilk sırada yer alıyor. Daha önceleri Odak Yayınları'ndan çıkan Krupskaya'nın kaleme aldığı Lenin'den Anılar kitabı da öneriler arasında yer alıyor. Konuk Yayınları'ndan Lenin yaşam öyküsü ve savaşımı kitabı ve Georg Lukacs'ın Lenin'in Düşüncesi Devrimin Güncelliği kitabı ve Yazılama'dan çıkan Ekim Fırtınası ve Sonrası öyküleri de listede yer alan öneriler arasında. 

"Buraya bir küçük not daha eklemek isterim. Madem Sahaflar Çarşısı, sahaflık bir yazı olsun. Sahaflar Çarşısı okurları da tanır, bilir. Bizim Durmuş Tiryaki'nin de Lenin ile ilgili hoş bir yazısı vardır. Onu vesilesi ile hatırlatalım" diyor Yusuf Şaylan. 

Toplumsal Kurtuluş'un 21. sayısında kapağında kendi adının da yer aldığı sayıda Onur Erk imzasıyla yayınlanan Sosyalist Devrimin Mimarı Lenin başlıklı yazı yine bu "doğurgan yalnızlık" konusunu ele alıyor. "Durmuş Tiryaki o zamanlar Onur Erk mahlasıyla yazmıştı bunu. Şimdi adını söylemekte sakınca olmayacaktır. Bu yazılar ilk aklıma gelenler" diyor sözlerini bitirirken. 

Gözlüğünü çıkarıp katlıyor. Kutusuna koymadan masaya bırakıyor Yusuf Şaylan. Sohbetimiz bitti ama kitap bitmiyor. "Biliyor musun saatlerce konuşurum üzerine. Bu kitabı okutacak bir şeyler bulmalıyız sahiden" diyor bitirirken. 

"Dur bu sefer bir şiirler bitirelim buluşmamızı madem konumuz Lenin. Nâzım'la birlikte analım büyük ihtilalciyi" diyor. Eline şiiri alıyor ve sakince okuyor. 

"Komünistler, bir çift sözüm var size:

ister devlet başında olun, ister zindanda,

ister sıra neferi, ister parti katibi,

Lenin girebilmeli, her zaman, her mekanda işinize,

evinize, bütün ömrünüze ,

kendi işi, öz evi, kendi ömrüymüş gibi."

Haftaya yeni bir kitabı konuşmak üzere ayrılıyoruz.