Resmi verilere göre 48 binden fazla kişinin hayatını kaybettiği depremlerin ardından kamunun organize edebildiği ilk faaliyetlerden biri “Türkiye Tek Yürek” adlı yardım kampanyası olmuştu. Kampanyanın üzerinden bir aydan fazla süre geçmesine rağmen yardım gecesi taahhüt edilen 115 milyar liranın sadece 82 milyarının AFAD hesaplarına yatırıldığı öğrenildi. Böylece milyarderlerin yanı sıra “hazine içi para transferi” eleştirilerine yol açan kamu kurumlarına ait 90 milyar lirayı aşan bağışların da henüz tamamen kampanyaya aktarılmadığı ortaya çıktı.
Vatandaşın Vergisini Koruma Derneği (VAVEK) bilgi edinme kanunu kapsamında AFAD’a yönelttiği sorularda, söz verdiği bağışı yapmayan kişi ve kurumlar ile bugüne dek toplanan bağışların akıbetini sordu.
Kızılay hesaplarına yatırılan bağışlar ne oldu?
VAVEK üyelerinden iktisatçı Prof. Aziz Konukman ise soL’a yaptığı değerlendirmede bağışların toplanacağı belirtilen ve toplandığı açıklanan hesaplar arasındaki farka dikkat çekti. Yardım gecesinde Kızılay'ın adının da geçtiğini hatırlatan Konukman, "Televizyon duyurusunda biri AFAD biri Kızılay olmak üzere iki IBAN numarası verildi. Fakat Oktay’ın açıklamasında paranın AFAD hesaplarında olduğu söylendi. Bu muğlaklık giderilmeli. Kızılay artık bir anonim şirkete dönüşmüştür, hizmetleri ticarileşmiştir. Hizmetleri ticarileşmiş bir kuruma bağış ahlaken de mümkün değildir." dedi.
AFAD'ın denetimine 'özel hesap' önlemi
Toplanacak 115 milyar liranın yalnızca AFAD hesaplarına aktarılmasını öneren Konukman, 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu'nun 40. maddesine gönderme yaparak "para AFAD bütçesinin özel gelirler kısmına kaydedilmeli, şartlı bağışın amacına uygun biçimde kullanılması kaydıyla gidere dönüştürülmeli ve amaç dışı kullanımlar cezalandırılmalı" açıklamasında bulundu.
Ancak AFAD'ın faaliyetlerini düzenleyen 5902 sayılı kanunun 23. maddesi nedeniyle bu yönde bir denetimde bulunabilmek mümkün değil. Bu maddeye göre kuruma ait "afet ve acil yardımların yapılması amacıyla” oluşturulan bir “özel hesap” bulunuyor. Kampanyada toplanan bağışların aktarılacağı tahmin edilen bu "özel hesap", diğerlerinden farklı olarak kamu mali yönetimi ve kontrolü ile kamu ihale kanunlarından muaf tutuluyor, yani denetlenemiyor.
Ayrıca bütçe kanunlarının bazı ödeneklerini kullanımı ve harcamalarına ilişkin e-cetveline konulan düzenlemeler sayesinde "özel hesap" açma olanağı getirilen bazı bakanlıklar ve kurumlar için paralel bütçe kullanma imkanı bulunuyor.
'Paralel bütçe' nasıl denetlenecek?
AFAD'a ait yayınlanan son finansal tabloda kurumun 2021 bütçesi 2 milyar 85 milyon lira olarak görülüyor. Ancak buna ek olarak acil yardım harcamaları için "özel hesap"tan 1 milyar 82 milyon lira daha harcandığı görülüyor. Prof. Konukman "gizli bütçe" olarak tanımladığı hesaba ilişkin, "Bu paralel bütçedir. İlgili kanunların dışındaysa bunun denetimi nasıl yapılacak. Bu rakamların amacına uygun kullanılıp kullanılmadığını nasıl anlayacağız” uyarısında bulundu.
AFAD’ın yönetmeliğinde yer alan 35. maddeye göre özel hesaptan yapılan harcamalar her yıl ocak ayının son haftasında kamuoyu ile paylaşılmak zorunda. Yani depremin ardından toplanan yardımların nasıl kullanıldığı 2024’ün Ocak ayından önce öğrenilemeyecek. Kurumun bu yıl açıklaması gereken 2022 raporu hala açıklamadığı göz önünde bulundurulduğunda bu sürenin daha da uzayacağı tahmin ediliyor. Öte yandan raporlar yayınladığında ise kaynak tahsisinin yapılıp yapılmadığına ilişkin denetim gerçekleştirilmediği için verilere şüpheyle yaklaşılıyor.
'2024 beklenmeden kamuoyu bilgilendirmeli'
AFAD'ın kamuoyunu acilen bilgilendirmesi gerektiğinin altını çizen Konukman, "AFAD, 2024’ün Ocak ayını beklemeden kamuoyuna açıklama yapmalı. AFAD’ın raporu beklemeden kamuoyunu düzenli biçimde bilgilendirmeli. Yeni gelecek hükümet bu tür özel tertipten harcama olanağını ortadan kaldırmalı" ifadelerini kullandı.
Türkiye Tek Yürek kampanyasında toplanan yardımlara ilişkin bir tartışma da bağışların şartlı olup olmadığı. 115 milyar liranın deprem bölgesinde kullanılmak üzere “şartlı bağış” olarak alındığını belirten Konukman, bu nedenle paranın hazineye değil, AFAD'a gideceğini kaydediyor. Bu durumda "özel hesabı" denetime tabi tutacak maddenin uygulanması halinde şartlı bağışı “amacı dışında kullananlar” için çeşitli yaptırımlar uygulanmasının yolu açılabilir.
AFAD'ın denetlenmesine imkan vermeyen kanun maddesinin yürürlükten kaldırılması gerektiğini savunan Konukman, "Bu düzenleme kaldırılırsa AFAD’ın raporlarını açıklamasına gerek kalmaz. Harcamaları bütçe içerisinde görebiliriz. Sosyal devlette bunlar olmaz. Bütün bunlar bağışla değil, vatandaştan toplanan vergiyle olur." dedi.
