DÜNYA SOLA DÖNÜYOR - KÜBA yazıları
Lütfen Küba'ya giden bütün turistlerin dillerine pelesenk olan "Adamlar turist kazıklamak için iki para icat etmiş. Kübalı başka fiyata alıyor, sen başka fiyata alıyorsun" geyiği son bulsun!
Sebebini açıklamaya çalışacağım. Bu yazı, geçen hafta tartışmaya başladığım bir meselenin devamı niteliğinde.
---
Küba'da iki çeşit para var. Birisi moneda nacional (ulusal para), diğeri ise peso convertible (çevrilebilir peso - CUC). CUC, aslında uluslararası piyasalarda doların fiyatına endekslenmiş durumda. Ve normal pesonun 25 katı. Yani, Küba'da sık sık görebileceğiniz para değiştirme bürolarından birisine giderek, 24 pesoya 1 CUC alabilir, ya da 1 CUC'unuzu 25 pesoya bozdurabilirsiniz.
Küba'da bazı dükkanlarda CUC ile, bazı dükkanlarda ise peso ile satış yapılır. Örneğin fiyatların CUC üzerinden hesaplandığı ve pesonun kabul edilmediği restoranlar da vardır, fiyatların peso üzerinden ödendiği restoranlar da. Bazen aynı malın farklı markaları arasında da fark olabilir: Daha az alkol oranı bulunduran, içimi çok rahat bir bira olan Mayabe 18 pesoya satılırken, kırmızı kutusunun üzerindeki korsan resmiyle bir tasarım harikası olan Bucanero 1,1 CUC civarında satın alınabilmektedir.
Bu ikilik, dışarıdan gelen bir turistte, aynı şeyleri turiste 25 kat pahalıya satmak için uydurulmuş bir yöntem olarak gözükebiliyor. Turistler arasında Küba'ya dair en yaygın yanlış anlamalardan birisi, pesoyu Kübalılar'ın kullanabildiği, turistlerin ise CUC kullanmak zorunda olduğu. Oysa birincisi, genel olarak CUC'la satılan malların daha pahalıya gelmesi kural olsa da, fiyatlar arasında 25 kata tekabül edecek bir birebirlik yok, yani 3 pesoluk mal 3 CUC'a satılacak diye bir şey yok.
İkincisi, pesoyu Kübalılar, CUC'u turistler kullanacak diye bir şey de yok. Kimsenin alnında turist yazmadığına göre, sokakta pesoyla pizza satan bir yere gittiğinizde gayet pesoyla pizzanızı alırsınız.
Üçüncüsü, ve asıl meselemiz ise, sanıldığı gibi bu durumun Kübalılar tarafından bir şekilde kârlarını artırmak için uydurulmuş bir yöntem değil, aslında hiç istenmeyen bir zorunluluk olması. Birçok insan, Küba Komünist Partisi'nin son kongresi olan 1997'deki 5. Kongre'de "ikili para sisteminin, ilk fırsatta ortadan kaldırılması" kararı aldığını duyduğunda şaşırıyor.
Nereden çıktı bu ikili para sistemi? Bunun için öncelikle dolarizasyon denilen fenomeni açıklamalıyız. Dolarizasyon, ulusal paranın değerini aşırı kaybetmesi sonucu doların iç piyasayı ele geçirmesi ve iç pazarda bireylerin gündelik alışverişlerinde dolar kullanır hale gelmesidir. Örneğin Ekvador, 90'lı yılların sonunda yaşadığı ağır ekonomik krizde sucre'nin büyük değer kaybının ardından doları resmen iç piyasada geçerli bir para birimi kabul etti. El Salvador ve Peru'da da resmi dolarizasyon var. Çeşitli kriz dönemlerindeyse Arjantin, Nikaragua, Peru, Kosta Rika gibi ülkelerde gayrıresmi bir dolarizasyon süreci yaşandı.
Sovyetler Birliği'nin çözülüşünün ardından Küba'da da benzer bir süreç yaşandı. Niye? Ekonomik kriz içerisindeki ülke, döviz kısıtı nedeniyle halkın ihtiyaç duyduğu birçok malı yeterli miktarda ithal edemedi. Kısıtlı miktardaki mallar büyük değer kaybına uğramış pesoyla pazarda değil, garantili para anlamına gelen dolarla karaborsada alınıp satılır oldu.
Özel dönem denilen, 90'ların başındaki bu yıllarda Küba, ciddi bir dolarizasyon ve karaborsa tehlikesiyle karşı karşıya idi. Küba Komünist Partisi, 1994'te bu duruma müdahale etti. CUC, Amerikan dolarının birebir dengi olarak ortaya çıktı, doların kendisi de iç piyasada yasallaştırıldı. Bu karar, dolarla dönmekte olan karaborsayı yasallaştırmış, devletin işlettiği süpermarket raflarına dolarla (ve dolayısıyla pahalıya) satılan mallar doldurmuştu.
Bu zekice kararın Küba'yı ciddi bir tehlikeden başarıyla kurtardığını teslim etmek gerek.
Daha sonra 2004 yılında, Bush yönetiminin baskılarını artırması üzerine Küba hükümeti doların iç piyasada kullanılmasını yasakladı, ve CUC karşısında yüzde 10 ceza uygulamaya başladı. Böylece bir yandan devlet her dolar bozdurulduğunda yüzde 10 kâr ediyor, diğer yandan ise dış ticarette elzem olan nakit doları kendi elinde biriktirmiş oluyordu. Bu karar da Küba hükümetinin bir başka kıvrak manevrasıydı.
Peki Küba Komünist Partisi bu uygulamaya niye son vermek istiyor? Çünkü halkın pesoyla maaş alırken, süpermarketten deterjanı CUC'la satın almak zorunda kalması, Küba'da en fazla sıkıntı yaratan konulardan birisi. Küba'nın kendi üretebildiği, dolayısıyla pesoyla alınıp satılan mallar genellikle gerçekten ucuz fiyatlara elde edilebilirken, ithal mallar maaşlarla dengesiz fiyatlara sahip olabiliyor. Örneğin sinema bileti Türk parasıyla 10 kuruş, muz 3 kuruş iken, sıvı bulaşık deterjanının yarım litresi 4-5 lira olabiliyor.
Bu durum temelinde ikili para sisteminden değil ekonomiden kaynaklansa da, ikili para sisteminin psikolojik etkisi korkunç.
Raúl Castro'nun geçen sene Şubat ayında Başkanlığa seçildiği zaman yaptığı konuşmada gerçekleştireceklerini söylediği değişikliklerden birisi de, bu ikili para uygulamasına bir an önce son vermekti. Geçen haftaki yazıyı da bağlamak gerekirse, ben Raúl'le birlikte alınan bazı lüks tüketim mallarının Kübalılar için yasal hale getirilmesinin de, 1994'te ikili para sistemine geçilmesi gibi, yeni zengin Kübalılar'ın daha önce bir şekilde karaborsadan temin etikleri "ihtiyaçlarını" yasal olarak devletten satın almalarının yolunun açılması olduğunu düşünüyorum.
Yoksa ne bu karar alındı diye normal Kübalılar geceliği 150 dolar olan bir otelde kalabilir hale geldiler, ne de eskiden Kübalılar'ın otelde kalma şansı ve hakkı yoktu. Eskiden beri sadece Kübalılar'a hizmet eden otel ve konaklama tesisleri var, ve çok ucuza hizmet veriyorlar. Yani Kübalılar bundan önce otelde kalamıyordu gibi bir şey söz konusu değil.