Çin Devlet Başkanı Şi, beş Orta Asya ülkesiyle ikinci zirvesini yapmak üzere Kazakistan'da. Çin, bugün bu ülkelerin en büyük ticaret ortağı. Uzun zamandır Rus nüfuzu altında olan bölgeyle ABD de ilişki kurmaya çalışıyordu.
Dış Haberler
Çin Devlet Başkanı Şi Cinping, Pekin'in bölgeyle ekonomik ve stratejik bağlarını derinleştirmeyi amaçlayan yüksek riskli bir diplomatik toplantı olan ikinci Çin-Orta Asya Zirvesi'ne katılmak üzere dün Kazakistan'a ulaştı.
Bugün Kazakistan'ın başkenti Astana'da düzenlenecek olan zirve, Çin'in değişen küresel güç hizalanmaları ve İsrail ile tırmanan bir çatışmanın içinde olan komşu İran'daki artan gerginlikler döneminde Orta Asya ülkelerine yönelik erişimini yoğunlaştırdığı bir zamanda geliyor.
Zirve, Şi ile birlikte beş Orta Asya ülkesi Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan'ın devlet başkanlarını bir araya getiriyor.
Astana zirvesi sembolik bir öneme de sahip: Beş Orta Asya ülkesinin bölgede başka bir ülkenin lideriyle zirve düzenlemesi ilk kez oluyor.
Şi'nin Astana'daki gündeminde neler var?
Dün Şi, Astana'daki havaalanında Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev ve diğer üst düzey yetkililer tarafından karşılandı. Astana zirvesi, Çin'in Şensi eyaletinin başkenti Şian'da düzenlenen Mayıs 2023'teki ilk Çin-Orta Asya Zirvesi'nin ardından geldi.
Şi'nin 16-18 Haziran tarihleri arasında Astana'da olması bekleniyor. Şi, zirveden önce dün Kazakistan liderleriyle ikili görüşmeler yaptı.
Çin Dışişleri Bakanlığı sözcüsü, Şi'nin zirvede bir açılış konuşması yapmasının ve "Çin-Orta Asya mekanizmasının başarıları, çerçeve kapsamında karşılıklı olarak faydalı iş birliği ve uluslararası ve bölgesel sıcak nokta konuları hakkında görüş alışverişinde bulunmasının" beklendiğini söyledi.
Kazakistan Cumhurbaşkanlığı Ofisi de, her iki ülkenin de "ikili bağları daha da güçlendirmeye hazır" olduğunu ve Şi'nin ayrıca "kapsamlı stratejik ortaklığı derinleştirmeye odaklanan Cumhurbaşkanı Tokayev ile üst düzey görüşmelere" başkanlık edeceğini belirtti.
2019'dan beri görevde olan Tokayev, daha önce Çin'de diplomat olarak da görev yapmıştı.
Geçtiğimiz Cuma günü, Çin Dışişleri Bakanlığı sözcüsü Lin Cian, bir basın brifinginde, “Çin-Orta Asya mekanizmasının kurulmasının Çin ve beş Orta Asya ülkesi arasında oybirliğiyle alınan bir karar olduğunu ve bölgenin istikrarı koruma ve yüksek kaliteli kalkınmayı sürdürme konusundaki ortak arzusuyla örtüştüğünü” ifade etti.
Çin'in ilk kez Mayıs 2023'te Çin-Orta Asya Zirvesi'ni resmileştirip başkanlık etmesinden bu yana Lin, “Çin'in Orta Asya ülkeleriyle ilişkileri yeni bir döneme girdi... bölgesel kalkınmaya yeni bir ivme kazandırdı ve altı ülkenin halkları için somut bir şekilde hizmet verdi” dedi.
Lin, “Bu zirve aracılığıyla Çin ve beş Orta Asya ülkesinin karşılıklı güvenin temellerini daha da sağlamlaştıracağına inanıyoruz” diye ekledi.
Sözcü, “Zirve sırasında Devlet Başkanı Şi de bu liderlerle bir araya gelecek ve Çin'in beş Orta Asya ülkesiyle ilişkileri için en üst düzey planı ortaya koyacak” dedi.
'C5+1' nedir? Çin, ABD ile nüfuz için yarışıyor mu?
Uzmanlar, katılan beş bölgesel ülke nedeniyle Çin-Orta Asya Zirvesi'ni bir C5+1 çerçevesi olarak adlandırıyor.
ABD, ilk olarak 2015 yılında o zamanki ABD Başkanı Barack Obama döneminde beş Orta Asya ülkesinin tümüyle böyle bir zirve konseptini başlatmıştı. Ancak o zamanlar, toplantı dışişleri bakanları düzeyinde yapıldı. O zamanki ABD Dışişleri Bakanı John Kerry, Eylül 2015'te New York'taki Birleşmiş Milletler Genel Kurulu'nun (UNGA) olduğu dönemde ilk toplantıya başkanlık etmişti.
Ocak 2022'de Hindistan Başbakanı Narendra Modi, beş Orta Asya devlet başkanıyla sanal bir zirve düzenlemiş ve ardından Haziran 2025'te onları Hindistan'da bir takip toplantısına davet etmişti.
Bu arada, 2023'te Şi, Orta Asya liderlerini Şian'da ağırladı. Dört ay sonra, o zamanki ABD Başkanı Joe Biden, New York'taki BM Genel Kurulu'nun aralarında C5 eyalet başkanlarını ağırladı. Bu, bir ABD başkanının bu çerçevede Orta Asya devlet başkanlarıyla ilk kez bir araya gelmesiydi.
Ancak mevcut ABD Başkanı Donald Trump'ın tarife politikaları, Washington'dan gelen bu iletişimi bozabilir. Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan'a yüzde 10 oranında tarife uygulandı.
Çin, kendisini Orta Asya'ya ABD'den daha güvenilir bir ortak olarak göstermek için Trump'ın bu tarife oranlarını öne sürdü. Nisan ayında bölge dışişleri bakanlarıyla yaptığı toplantıda Çin Dışişleri Bakanı Vang Yi, tek taraflılığı, ticaret korumacılığını ve "serbest ticaret sistemini ciddi şekilde etkileyen küreselleşme karşıtı eğilimi" eleştirdi.
Wang, ABD'nin "kural tabanlı çok taraflı ticaret sistemini baltaladığını ve küresel ekonomiyi istikrarsızlaştırdığını" belirtti.
Orta Asya Çin için neden önemli?
Uranyum, petrol ve nadir toprak metalleri açısından zengin olan Orta Asya bölgesi, Çin için Avrupa ile ticaret için önemli bir koridor olarak giderek daha önemli hale geldi. Daha sonra Çin, Orta Asya ülkeleriyle etkileşimini artırdı.
Covid-19 salgını nedeniyle yurtdışı ziyaretlerini kısıtlayan Şi, 2020'den bu yana üçüncü kez Kazakistan'ı ziyaret ediyor. Şi, 2022'de ve ardından 2024'te burayı tekrar ziyaret etmişti.
Orta Asya, Şi'nin Asya, Afrika, Avrupa ve Latin Amerika'yı birbirine bağlayan bir otoyol, demir yolu ve liman ağı olan Kuşak ve Yol Girişimi'nin (BRI) Avrupa'ya açılan kapısı olarak kritik bir öneme sahip.
BRI'nin Salı günü Astana'daki zirvede önemli bir yer tutmasını ve enerji ve sürdürülebilir kalkınmada iş birliğine ek vurgu yapılmasını bekliyor.
Orta Asya Çin'e ne kadar bağımlı?
Orta Asya ülkeleri bugün ekonomide Çin'e oldukça bağımlı.
Çin bugün beş Orta Asya cumhuriyetinin her birinin en büyük ticaret ortağı.
- Kazakistan Çin'den 18,7 milyar dolar değerinde mal ithal etti ve 2023'te 15 milyar dolar değerinde mal ihraç etti. Bu, ülkenin toplam ithalatının yüzde 30'unu ve ihracatının yüzde 16'sını oluşturdu.
- Tacikistan Çin'den 3,68 milyar dolar değerinde mal ithal etti ve 2023'te 250 milyon dolar değerinde mal ihraç etti. Bu, ülkenin toplam ithalatının yüzde 56'sını ve ihracatının yüzde 16'sını oluşturdu.
- Kırgızistan Çin'den 3,68 milyar dolar değerinde mal ithal etti ve 2023'te 887 milyon dolar değerinde mal ihraç etti. Bu ülkenin toplam ithalatının yüzde 29'unu ve ihracatının yüzde 26'sını oluşturdu.
- Özbekistan, 2023 yılında dünyanın ikinci büyük ekonomisinden 12,7 milyar dolar değerinde mal ithal etti ve 1,82 milyar dolar değerinde mal ihraç etti. Bu, ülkenin toplam ithalatının yüzde 32'sini ve ihracatının yüzde 6'sını temsil ediyor.
- Türkmenistan, 2023 yılında Çin'den 957 milyon dolar değerinde mal ithal etti ve 9,63 milyar dolar değerinde mal ihraç etti; bu da toplam ithalatının yüzde 20'sini ve ihracatının yüzde 62'sini temsil ediyor.
Çin de bölgedeki yatırımlarını artırıyor. Örneğin, Pekin, Kazakistan'a tahmini 26 milyar dolarlık yatırım yapma sözü verdi.
Çin, Orta Asya'da Rusya'nın yerini mi alıyor?
Eskiden Sovyetler Birliği'nin bir parçası olan beş Orta Asya cumhuriyeti, uzun zamandır Rusya'nın stratejik etki alanına aitti. Beş cumhuriyetten milyonlarca insan bugün Rusya'da yaşıyor ve çalışıyor. Bununla birlikte Orta Asya tarihsel olarak Rusya'ya enerji tedarikçisi olmasına rağmen 2023'ten beri Moskova enerji sıkıntısı çeken Kazakistan ve Özbekistan'a doğal gaz tedarikçisi oldu.
Ancak Rusya bölgede önemli bir ekonomik güç olmaya devam etse de, Çin son üç yılda Orta Asya cumhuriyetlerinin en büyük ticaret ortağı olarak onu geride bıraktı. Bu dönem Rusya'nın Ukrayna'ya karşı savaşıyla aynı zamana denk geldi. Aslında bu artan ticaretin bir kısmının, Çin'in Orta Asya'yı Batı yaptırımlarıyla karşı karşıya olan malların Rusya'ya ihracatı için bir kanal olarak kullanmasının sonucu olduğuna inanılıyor.
Yine de Rusya'nın bölgenin önde gelen dış müttefiki olmaya devam ettiği alanlar var. Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan; Rusya, Ermenistan ve Belarus ile birlikte Toplu Güvenlik Antlaşması Örgütü'nün (CSTO) bir parçası. Bu blok, üyelerine "toplu güvenlik garantileri" sunuyor. Aslında Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan, başka bir ülke tarafından saldırıya uğramaları halinde Rusya'nın korumasına sahipler; ancak Çin bunu sunmuyor.