Elektrifikasyon Planı'nın 100. yılı

2020, Rusya’nın elektrifikasyonu için yapılan GOELRO Planı’nın 100. yılı. GOELRO Planı aynı zamanda ulusal ekonominin toparlanması ve gelişmesi için yapılan ilk Sovyet planı olma özelliğini taşıyor. Bu haftadan başlayarak bir yazı dizisi ile GOELRO planının kısa tarihini, Lenin’in planlama sürecine müdahalelerini, planın kendisi ve uygulanışını ele alacağız.

Bilim ve Aydınlanma

Plana Giden Yol

1886’da Alman ve Rus işbirliği ile kurulan “1886 Şirketi” ilk olarak lokomotifler ve buhar türbinleri, elektrik, Rus sanayisi ve ulaştırma sektörüne girdi ve 1. Dünya Savaşı’na kadar esas olarak Almanya ile işbirliği temelinde gelişti. Rus bilim dünyasında geniş ölçekli bir elektrifikasyon planının yapılması fikri de 1. Dünya Savaşı öncesinde ortaya atılmıştı.

Bolşeviklerin de enerji sektörüne ilgisinin devrimle birlikte başlamadığı, Bolşevik mühendislerin devrimden önce de elektrifikasyon alanında çalışmalar yürüttüğü biliniyor. Örneğin GOELRO Planı’nın hazırlanmasına öncülük eden Krjijanovski daha 1907 yılında, 1886 Şirketi’nde çalışmaya başlamış ve şirket içerisinde bir Bolşevik hücre oluşturmuştu bile.

Rus elektrik santrallerinde 1. Dünya Savaşı ile başlayan ve 1917 yılına geldiğinde iyice derinleşen yakıt kıtlığı devrimden sonra acil önlemlerin alınmasını gerektiriyordu. Ekim devriminin ardından ilk kamulaştırma 1886 Şirketi’nin işlettiği Petrograd’daki santralde yapıldı. Petrograd’daki santralde bulunan fabrika komitesi ile şirket yönetimi arasındaki anlaşmazlık devrim sonrasında iyice artınca fabrika komitesinin Çalışma Halk Komiserliği’ne başvurusu üzerine Aralık 1917’de santral kamulaştırıldı. Takiben 1918 yılında özel şirketlerin elindeki elektrik santrallerinin tümü kamulaştırılacaktı.

İç savaş yıllarında devrim, emperyalist ülkelerin yakıt özellikle de kömür ambargosu ile boğulmaya çalışılıyordu. Kamulaştırılarak Sovyetlere devredilen santrallerde yakıt temini için komisyonlar oluşturuldu. 1918 Ulusal Ekonomi Konseyi (Sovnarkhoz) kararı ile odun kazanları kurulması ve yakacak odun üretiminin artırılması kararlaştırıldı. 1919 yılına gelindiğinde elektrik santrallerinde tüketilen toplam yakıtın %70’i odun ve ormancılık ürünlerinden oluşuyordu.

1919 yılında Ulusal Ekonomi Yüksek Sovyeti’nin (VSNKh) devlet santralleri işletmelerinin birleştirilmesine yönelik kararı uyarınca elektrik tedarikinin merkezi olarak planlanması ve yönetilmesine dönük çalışmalar başladı. 1919 yılı sonunda yakıt krizinin çözülebilmesi, ulaşım ve sanayinin işlerlik kazanması için merkezi bir plan yapılması fikri gündeme gelmeye başlamıştı.

GOELRO Planının oluşması

Krjijanovski, bir elektrik mühendisi ve kıdemli bir Bolşevik’ti. Devrimden sonra enerji altyapısının restorasyonu ve geliştirilmesi için çalışmaya başladı. VSNKh’de yeni inşa edilecek tesislerle ilgili sorumluluk aldı. Hidroelektrik santrallerin tasarımında çalıştı. 26 Aralık 1919’da yakıt kıtlığı üzerine Lenin ile yaptığı bir konuşma sonrasında ülkenin elektrifikasyon için olanaklarını içeren bir çalışma yapmak üzere çalışmalara başladı. 20 Ocak 1920’de “Sanayinin Elektrifikasyonu için Görevler” başlıklı makalesi yayınlandı.

2-7 Şubat 1920’de toplanan Tüm Rusya Merkez Yürütme Komitesinde alınan karar ile Krjijanovski'nin başkanlığında Rusya’nın Elektrifikasyonu için Devlet Komisyonu - GOELRO kuruldu.

GOELRO’ya diğer devlet kuruluşları ve hükümet organları ile doğrudan görüşme yetkisi verildi. 29 Mart - 5 Nisan 1920’de toplanan Rusya Komünist Partisi (Bolşevik) 9. Kongresinde alınan kararlar ile GOELRO’nun önemi arttı. Yapılacak plan, elektrifikasyon planı olmanın ötesinde merkezi ekonomik planın önemli bir bileşeni olarak kabul edildi.

GOELRO’da 200’e yakın bilim insanı ve uzman çalıştı. Elektrifikasyon planını oluşturmak için sanayi, tarım, ulaşım ve doğal kaynaklar incelendi. Kömür, petrol, odun, şeyl, turba, cevherler ve hidrolik enerji potansiyeli araştırıldı.

Plan oluşturulurken GOELRO kısa vadeli asgari yapılması gereken işler ile uzun vadeli işleri ayrı ayrı ele adı. Acil işler olarak mevcut tesislerin işler hale getirilmesi ve elektrik iletim hatlarının kurulması ele alındı.

Plan 8. Tüm Rusya Sovyetleri Kongresi’nde rapor olarak sunuldu ve kabul edildi. Ardından bir yıl sonra güncellenmiş hali 9. Tüm Rusya Sovyetleri Kongresi’nde tekrar kabul edildi ve uygulanmaya başladı. 1921’de bütüncül bir ekonomik plan oluşturmak üzere Halk Komiserleri Konseyi (Sovnarkom) kararı ile kurulan planlama komitesi GOSPLAN’ın başkanlığına, bu planın önemli bir bileşeni olarak kabul edilen GOELRO’nun başındaki Krjijanovski getirildi.

Lenin’in Plana Katkıları

Lenin’in elektrifikasyonla ilgili rastlanan ilk yazıları Sibirya’da aralarında Krjijanovski'nin de olduğu yoldaşları ile birlikte sürgünde olduğu döneme aittir. 1896-99 arasında yazdığı Rusya’da Kapitalizmin Gelişmesi kitabında, Elektrik Mühendisleri Kongresi’ne atıfla, tarımda elektrikli aletlerin kullanımının sağlayacağı tasarruf ve verim artışından bahsetmektedir.

1913’de Pravda’da yayınlanan bir makalesinde fabrika ve demiryollarının elektrifikasyonunun kirli çalışma ortamlarının insanlara layık hale dönüştürülmesini hızlandıracağını ve elektriğin evlerde aydınlatma ve ısınma için kullanılmasının hayatının dörtte üçünü mutfakta harcayan kadınların hayatını kolaylaştıracağını yazıyordu.

1920’de GOELRO’nun kuruluşuna karar verilen Tüm Rusya Merkez Yürütme Komitesi toplantısında şöyle diyordu:

“Sanayinin modern ve ileri teknoloji üzerinde örgütlenmesinin ve kent ile kırsal arasında bağlantı sağlayacak olan elektriğin yaygınlaştırılmasının kent ile kırsal arasındaki ayrımı ortadan kaldıracağını, kırsaldaki kültür düzeyini yükseltmeye olanak sağlayacağını ve ülkenin en ücra köşelerinde bile geri kalmışlığı, cehaleti, yoksulluğu, hastalığı ve barbarlığı yok edeceğini köylülere göstermeliyiz.”

Ayrıca 1919 yılı sonundan itibaren Lenin ile Krjijanovski arasında plana dair pek çok yazışma olmuştu. Bu yazışmalar planın kabul edilmesinin ardından devam etmiş, hatta Aralık 1920’de Lenin, Krjijanovski'ye bakır için kilise çanları eritilerek her köye bir ampul konulup konulamayacağını sormuştu.

Başından itibaren elektrifikasyon planı Lenin’in desteği ve katkıları ile ilerlemişti. Planın kabul edildiği 8. Tüm Rusya Sovyetleri Kongresi’nde Lenin, parti programının tüm ekonominin restorasyonu ve iktisadi faaliyetlerin modern teknik düzeye çıkarılması için yapılacak bir plan ile tamamlanması gerektiğini söylüyor; bunun için de elektrifikasyon planının hayatî olduğunu vurguluyordu. Kimi tarihçilere göre Lenin elektrifikasyon planını “partinin ikinci programı” olarak adlandırıyordu.

Kongrede planı takdim ederken övgüyle bahsediyor, ülke ekonomisi ve tarımını da yeni bir teknik temele oturtmanın ancak elektrifikasyonla mümkün olduğunu söyledikten sonra ekliyordu:

Komünizm, Sovyet iktidarı artı bütün ülkenin elektrifikasyonudur.

Turgut Yıldız

Kaynakça