Dipsiz Göl’deki tahribatın ardından define aranması için ÇED (Çevresel Etki Değerlendirme) Raporu hazırlama zorunluğu getirilmişti. 2020 yılında Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’na yapılan başvurular arasında 32 define projesinin ÇED raporu kriterlere uygun bulundu. 2021’in ilk haftasında ise 2 define projesi kabul edildi. Yüz sayfayı aşan ÇED raporları, Bakanlığın yeterlilik belgesi verdiği özel kuruluşlar tarafından hazırlanıyor. Farklı disiplinlerden yaklaşık 5 kişilik bir mühendis ve uzman ekibi, “Burada define aramak istiyorum” diyen birisi için ÇED raporu hazırlıyor. Hazırlanan ÇED raporlarındaki en çarpıcı bölümler ise hilti, kazma, kürek, mala, spatula, murç ve ekskavatör gibi projeyle ilgili araç ve gereçlerin belirtildiği kısım ile projenin zorunluluğu kısmı. Nevşehir’de define aramak için hazırlanan ve Bakanlıkça kriterlere "uygun" bulunan bir ÇED raporunda, proje alanı "yerleşim yerinde yaşayan büyüklerin anlattıkları, nesilden nesle gelen bilgiler ışığında” seçildiği belirtilirken Van’dan yapılan bir başka başvuruda ise “proje sahibinin yapmış olduğu araştırmalara göre define bulma ihtimalinin yüksek olmasıdır” ifadelerine yer verilmesi dikkat çekiyor. Bartın’da define aramak için hazırlanan ÇED raporunda ise proje gerekçesi olarak “Proje için yer alternatifleri incelendiğinde, proje sahibinin beyanı ve kendi yapmış olduğu keşfe dayalı hareket edildiğinden başka alternatifi aranmamıştır” deniliyor.
Zengin doğal ve kültürel mirasıyla dünyanın en şanslı coğrafyalarından birine ev sahipliği yapan Türkiye’de bu benzersiz zenginlik ne yazık ki yeterince korunamıyor. Defineci tahribatı doğal ve kültürel miras için önemli sorunlardan biri.
Dipsiz göl faciasından sonra defineciliğe ÇED kararı geldi
Kasım 2019’da Gümüşhane’deki Dipsiz Göl’de yaşanan defineci tahribatı gölü kurutmuş, buna yönelik tepkilerin ardından ise izinli define aramaları için ÇED raporu istenmesi zorunluluğu gündeme gelmişti. Ardından 28 Kasım 2019’da ÇED Yönetmeliğinde değişiklik yapılarak define aranması için ÇED raporu (Proje Tanıtım Dosyası) hazırlanması zorunlu hale getirildi.
Yönetmeliğe göre define: 'Gömülmüş veya saklanmış, bilimsel değer taşımayan menkul varlıklar'
Bu düzenlemenin ardından 21 Temmuz 2020’de Define Arama Yönetmeliği de değiştirilerek ÇED zorunluğu eklendi. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın hazırladığı yönetmelikteki define şöyle tanımlanıyor: “Gömülmüş veya saklanmış olduğu ve duruma göre artık malikinin bulunmadığı kesin olarak anlaşılan, 2863 sayılı Kanunun 6’ıncı ve 23’üncü maddeleri dışında kalan ve bilimsel değer taşımayan menkul varlıkları.”
Son bir yılda define için 34 ÇED başvurusu uygun bulundu
Bir yandan Türkiye’nin dört bir yanında kaçak ve yasa dışı defineci tahribatı sürerken, izinli define aranmasına getirilen ÇED zorunluluğunun ardından yapılan başvurulardan bugüne kadar 34’ünün kriterlere uygun bulunarak kabul edildiği ortaya çıktı. Bu başvurulardan 32 tanesi 2020, 2 tanesi de 2021’in ilk haftasına ait.
ÇED raporu ile definecilik endişeleri gidermeye yetmiyor
Defineciliğin ÇED kapsamına alınmasının Dipsiz Göl örneğinde olduğu gibi çevreye verilecek zararları azaltacağı düşünülüyor. Ancak hazırlanan ÇED dosyalarının daha çok formalitelerden ve tekrarlardan oluşuyor bu konudaki endişelerin gidermeye yeterli değil.
ÇED raporu: 'Şelalenin döküldüğü yerde kapak görülmüştür'
Ordu’nun Çaybaşı ilçesine bağlı İlküvez Mahallesinde bulunan Aşıklı Şelalesinde define aranması için hazırlanan ÇED raporunun ilgili yönetmeliğe "uygun" bulunarak işleme konulması, konuyla ilgili endişeleri haklı çıkaracak boyutta.
Cuma Çayında bulunan Aşıklı Şelalesinde define aramak için hazırlanan ÇED raporunda, "Aşıklı Şelalesinin döküldüğü noktada bulunan göl alanında araştırmalar sonrasında yaklaşık 1 m derinliğinde göl tabanında kapak olduğu görülmüştür. Define arama çalışması şelalenin döküldüğü noktada 50 m2’lik alanda gerçekleştirilecektir" ifadelerine yer veriliyor.
Rapordan: 'Suyun kesilmesiyle define araması yapılacak'
Şelalede olduğuna inanılan defineyi çıkarmak için dere yatağının suyunun akış yönün değiştirileceği bilgisine yer verilen ÇED raporunda, "Suyun kesilmesinin ardından söz konusu kapak kaldırılarak define araması gerçekleştirilecektir" deniliyor.
'Projenin alternatifi yok, amaç maddi kazanç sağlamak'
Aşıklı Şelalesi’nde define aranmasının amacı ve gerekliliği ise ÇED raporunda şöyle açıklanıyor: “Define aranacak yer ile ilgili yapılan ön araştırmalardan dolayı yerin alternatifi bulunmamaktadır. Projenin amacı; tarihi ve kültürel eserlerimize zarar verilmemesi, tarihimizin ve kültürümüzün yok edilmemesi, devlet müzesinde olması gereken eserlerin, devlete bildirilerek, devletçe belirlenen değer üzerinden maddi kazanç sağlamaktır.”
Kahramanmaraş: 'Proje sahibi araştırdı, define bulma ihtimali yüksek'
Kahramanmaraş’tan yapılan Ocak 2021 tarihli bir define "projesi" ile ilgili hazırlanan ÇED raporunda da 422 metrekarelik proje alanının 50 metrekarelik kısmında ‘Define Arama Projesi’ gerçekleştirileceği, kazı çalışmalarının 10 metreyi aşmayacağı kaydedilerek şu ifadelere yer veriliyor: “Projenin ve yerin seçilme nedeni proje sahibinin yapmış olduğu araştırmalara göre define bulma ihtimalinin yüksek olmasıdır. Proje ile tarihi ve kültürel eserlerimize zarar verilmemesi, devlet müzesinde olması gereken eserlerin ilgili devlet kurumuna bildirilerek, devlet tarafından belirlenen değer üzerinden kazanç sağlanması amaçlanmıştır.”
Nevşehir: 'Büyüklerin anlattıkları, nesilden nesle gelen bilgiler ışığında proje alanı seçilmiştir'
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın ilan ettiği ve ilgili yönetmeliğe uygun bulunan Define Arama Projeleri arasından incelediğimiz ÇED raporları arasında Nevşehir’den bir proje dikkat çekiyor. Aralık 2020’de başvurusu kabul edilen ve define arama projesiyle ilgili ÇED raporunda, Kozaklı ilçesine bağlı Kalecik köyündeki tapulu arazide define aranmasının amaçlandığı belirtiliyor. Yer seçiminin gerekçesi ise “Proje sahasının seçiminde yerleşim yerinde yaşayan büyüklerin anlattıkları, nesilden nesle gelen bilgiler ışığında ve proje sahibinin bahçesi olması sebebiyle proje alanı seçilmiştir” şeklinde özetleniyor.
Van’dan bir ÇED raporu: 'Define bulma ihtimali yüksek'
2020’de yapılan başvurularından biri de Van’ın Muradiye ilçesinde define aranmasını içeriyor. Muradiye Şelalesinin de üzerinde yer aldığı Bendimahi Çayı yakınında seçilen arazinin mülkiyetinin hazineye ait olduğu belirtiliyor. Van Valiliği’nce "ÇED gerekli değildir" kararı verilen projenin uygulanması (define aranması) sırasında 5 kişinin çalışacağı kaydedilerek yer seçimi gerekçesi hakkında ise “Projenin ve yerin seçilme nedeni proje sahibinin yapmış olduğu araştırmalara göre define bulma ihtimalinin yüksek olmasıdır” görüşüne yer veriliyor.
Konya: 'Proje bedeli 50 bin TL, define için 10 kişi çalışacak'
Konya’nın Yunak ilçesinde aranması planlanan define için hazırlanan ÇED raporunda yer verilen bilgiler de şöyle:
“Define, çok eski zamanlardan kalma, saklı, sahibi bilinmeyen ve kıymetli taşınır bir şeydir. 2.813 m2’lik arazinin 49 m2’lik kısmındaki define arama faaliyeti yapılacaktır. Proje alanı tarım alanında yer almaktadır. Planlanan proje için ilgili yönetmelik gereğince çalışılacak maksimum süre 15 gün olarak belirlenmiş olup çalışmaların günde 8 saat gerçekleştirileceği planlanmıştır. Define arama çalışmaları, define aranacak yere en yakın müzeden görevlendirilecek iki ihtisas elemanı ve Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ile İçişleri Bakanlığının kolluk hizmeti yürütmekle görevli mahalli birer temsilcisi gözetiminde çalışacak 10 kişi ile gerçekleştirilecektir. ‘Define Arama’ projesi için öngörülen proje bedeli 50.000 TL’dir."
ÇED için proje sahibinin yüzey araştırması ve beyanı yeterli
"Proje sahasının yerleşim yerinde yaşayan büyüklerin anlattıkları, yani nesilden nesle gelen bilgiler ışığında, alanda yapılan yüzey araştırmaları, proje sahibinin beyanı ve kendi yapmış olduğu keşfe dayalı hareket edildiğinden ve proje sahibinin tapulu arazisi içinde olması yer alternatifi aranmamıştır.”
Bartın: Defineciliğin çevresel bir yatırı olduğu söylenebilir
Mart 2020’de Bartın’dan yapılan bir define arama başvurusunda ise Ulus ilçesine bağlı Kumluca Beldesi Döngeller köyünde define aranacağı belirtiliyor. Proje sahibinin keşfi ve beyanının gerekçe olarak yeterli görüldüğü kaydedilen ÇED raporunda, “Projenin; olası çevresel etkileri rapor içerisinde yönetmelikler kapsamında belirtilen hususlara uyulması durumunda çevresel bir yatırım olduğu söylenebilir” deniliyor.
Hatay: 'Proje için kazma, kürek, balyoz ve murç alınacak'
İncelediğimiz define amaçlı ÇED raporlarından biri de Hatay’ın Samandağı ilçesine ait. Yaylıca köyündeki özel kişiye ait bir arazide define aranmasını öngören ÇED raporunda şu bilgilere yer veriliyor: “Gerçekleştirilecek proje için bir adet tekerlekli kazıcı-yükleyici ve bir adet paletli ekskavatör kiralanacak, kazma, kürek, manila (kaldıraç), balyoz, murç, caraskal, mala ve spatula alınacaktır… Projenin amacı; tarihi ve kültürel eserlerimize zarar verilmemesi, tarihimizin ve kültürümüzün yok edilmemesi, devlet müzesinde olması gereken eserlerin devlete bildirilerek, devletçe belirlenen değer üzerinden maddi kazanç sağlamaktır.”
ÇED ile define aranmasında Hatay ve Van başı çekiyor
Türkiye’de defineciliğin yeni boyutu ÇED raporu eşliğinde yasal hazine avcılığı şeklinde özetlenebilir. Define aramak için son bir yılda ÇED başvurusu uygun bulunan iller arasında 4’er başvuru ile Van ve Hatay başı çekiyor. Bolu’dan 3, İzmir, Balıkesir, Kastamonu, Siirt ve Ordu’dan 2’şer; Tekirdağ, Kocaeli, Artvin, Bartın, Düzce, Nevşehir, Kahramanmaraş, Konya ve Kocaeli’nden ise 1’er başvuru ilgili yönetmelik kapsamında uygun bulunarak işleme konuldu.
