Büyük insansılar, yani insan, şempanze, goril ve orangutanlar arasında yalnızca insanlarda işbirliğine dayalı avcı-toplayıcı faaliyet yaygındır. Diğer insansılar da genelde grup halinde yaşayıp besin topladıkları halde, ortak faaliyette bulunmazlar. Bunun yegane istisnası grup halinde maymun avlayan şempanzelerdir. Ancak şempanzeler avlarını, diğer avcılar dışındaki topluluk üyeleriyle kolay kolay paylaşmazlar. İnsan topluluklarında ise avlanan veya toplanan ürünün topluluğa getirilip paylaşılması olağandır.
Bu davranışın kökenini inceleyen araştırmalarda, paylaşımcılığın çocuklukta ortaya çıktığı fark edilmişti. Farklı kültürler arasında yaygın olarak görülen bir örüntü şuydu: 3-4 yaşındaki çocuklar, kendilerine bahşedilen kaynakları eşit paylaşmıyorlar - örneğin kendilerine verilen avuç dolusu şekeri arkadaşlarına vermekten imtina ediyorlar. Ancak 5-7 yaş grubunda bu davranış değişiyor ve çocuklar kaynakları her durumda eşit paylaşmaya özen gösteriyorlar. Yani görünüşe bakılırsa, baştaki bencil eğilim zamanla, belki de çevresel güdülemeyle ortadan kalkıyor.
Peki küçük çocuklar gerçekten bencil mi? Mesela 3-4 yaşındaki çocuklar, şekerler kendilerine bahşedilmese de, şekerleri elde etmek için ortak çaba gösterseler, acaba paylaşmaya daha meyilli olabilirler mı? İşbirliğinin paylaşma güdüsünün temeli olabileceğini göz önüne alan Max Planck Evrimsel Antropoloji Enstitüsü'nden psikolog Michael Tomasello ve çalışma arkadaşları, beraber çalışan küçüklerin paylaşımcılıklarını ölçmeye karar verdiler.
2 ila 3 yaş arası çocuklar üç farklı deney koşuluna tabi tutuldular. Çocuklar ikişer gruplar halinde deneye katıldılar. Birinci koşulda, çiftlerin mermer bilyeler kazanmak için ortak çalışmaları gerekiyordu (aynı anda birer ipi çekmeleri gerekiyordu). İkinci koşulda yan yana ama bağımsız çalışıyorlardı (her biri kendi ipini çekiyor ve bilyesini kazanıyordu). Üçüncü koşulda bilyeleri önlerinde hazır buluyorlardı. Deney öyle hazırlanmıştı ki, her üç koşulda da üç bilye bir çocuğa, yalnız bir bilye diğerine gidiyordu. Peki fazladan bilye kazanan çocuk, bilyelerinden birini diğeriyle paylaşır mı?
Deneyin sonuçları açıkça gösterdi ki, sonuncu koşulda, yani bilyeler çocuklara 'bahşedildiğinde' paylaşma neredeyse hiç olmazken, 3 yaşındaki çocuklar ortak çalıştıklarında bilyeleri neredeyse istisnasız eşit paylaşıyorlardı - 3 bilye kazanan birini diğerine veriyordu. İki yaşındaki çocuklarda da aynı eğilim, daha zayıf da olsa, görülebiliyordu. Bu, çocukların henüz çok erken yaşta ortak çalışmanın sonuçlarını eşit paylaşma güdüsüne sahip olduklarını gösteriyor.
Bu tüm hayvanlar alemi için evrensel bir sonuç olabilir mi? Ortak çalışma sonucu paylaşma, (bonoboları saymazsak) en yakın akrabalarımız şempanzede de görülebilir mi?
Tomasello ve ekibi bu soruyu cevaplamak için bu sefer Leipzig hayvanat bahçesindeki şempanzelerle benzer bir deney yaptılar. Şempanzeler yine çiftler halinde deneye katıldılar. Çiftler besine ortak çalışmayla (yine aynı anda bir ipi çekerek) ulaşabiliyor, ya da besini önlerinde buluyorlardı. Besin yine şempanzelere eşitsiz veriliyordu. Sonuçlar, şempanzelerin yalnızca paylaşmaya daha az eğilimli olduğunu değil, aynı zamanda ortak çalışma ya da çalışmamanın, paylaşma üzerinde bir etkisi olmadığını gösterdi.
Her ne kadar şempanzelerle insanları karşılaştırmak kolay olmasa da, bugün Nature dergisinde yayınlanan bu çalışma, hem insanda paylaşımcılığın kuvvetli, belki güdüsel köklerini gösteriyor, hem de bu özel davranışın, işbirliğiyle beraber evrilmiş olabileceğine işaret ediyor.
(soL - Bilim)