Latin Amerika’da militan toplumcu tıp (4)

Akif Akalın

Blog: Sınıfın Sağlığı

Bu hafta yazı dizimize Ekvador ve Meksika ile devam ediyoruz.

EKVADOR

Ekvador’da aralarında Jaime Breilh, Arturo Campaña, Oscar Betancourt, Edmundo Granda ve Francisco Hidalgo’nun bulunduğu Quito temelli bir grup, toplumcu tıp alanında yalnız ülkelerinde değil, uluslararası ölçekte önemli isimlerdir. Ekvador Merkez Üniversitesi’ndeki görevlerinin yanı sıra, birçok hükumet-dışı örgüt ve Centro de Estudios y Asesoría en Salud – CEAS (Sağlık Çalışmaları ve Danışmanlık Merkezi) bünyesinde çalışmalar gerçekleştirdiler.

Grup aynı zamanda sağlık hizmetlerinin özelleştirilmesine karşı politik mücadeleye de girdi. Özelleştirmeye karşı yerli örgütleri, sendikalar ve meslek örgütlerinden oluşan geniş bir koalisyonun oluşmasına önayak oldular ve bu mücadeleler, CEAS liderlerinden Breilh’in ulusal seçimlerde Başkan yardımcılığına aday olmasına kadar tırmandı.

Breihl, sosyal epidemiyoloji alanında bir dizi kuramsal, yöntembilimsel ve deneysel ilerlemeye öncülük ederek, Latin Amerika’da toplumcu tıbbın geleneksel epidemiyolojinin ötesine geçerek, niceliksel ve niteliksel yöntemleri kullanmasına katkı sağladı. Bu çalışmalar ekonomik üretime, gelir eşitsizliklerine ve ülkenin zenginliklerinin dağıtımındaki eşitsizliklere, aynı zamanda üretim süreçlerindeki değişimin çevresel sonuçlarına ve toplumsal cinsiyetle ilişkili yeniden üretim etkinliklerine odaklandı.

Breilh çalışmalarında morbidite ve mortalite desenlerini incelemekte çok düzeyli ve çok yöntemli yaklaşımı savundu. Sağlık koşullarını somut ekonomik ve tarihsel süreçlerle ilişkili çeşitli analiz düzeylerinde inceledi. Bu perspektif kentsel gelir eşitsizliği, bebek ölümleri, petrol üretiminin sağlığa etkileri, işçi sağlığı sorunları ve toplumsal cinsiyet ve sağlık gibi diğer alanlarda da CEAS çalışmalarına rehberlik etti. Breilh aynı zamanda yöntembilim üzerine konferanslar verdi, sosyal epidemiyoloji kursları için eğitim materyalleri hazırladı.     

CEAS grubu akıl sağlığı ve sağlık politikaları alanlarında da araştırmalar yürüttü. Campaña özellikle düşük gelirli topluluklarda akıl sağlığı koşulları ve hizmetlerini iyileştirecek projelere odaklandı. Modern psikiyatrinin akıl sağlığı üzerine bireysel psikopatolojiye vurgu yapan varsayımlarını eleştirel bir değerlendirmeye alarak, akıl sağlığı sorunlarının sosyal nedenlerine işaret etti.

CEAS, sağlık politikaları alanında konferanslar düzenledi, ulusal radyo ve televizyon kanalları için programlar yaptı ve kamuoyuna yönelik çeşitli makaleler ve kitaplar yayınladı. Bu çabalar özellikle kamu sektörü kesintileri, özelleştirmeler gibi uluslararası kurumlar tarafından dünya halklarına dayatılan ekonomik politikaların sağlık etkilerine odaklandı.

MEKSİKA

Meksika’da toplumcu tıp çevrelerinin çalışmaları, Latin Amerika’daki etkinliklere kuramsal ve uygulamalı katkılar sağladı. Meksiko City’de Xochimilco Metropolitan Otonom Üniversitesi’nde görevli bir grup akademisyen tarafından oluşturulan toplumcu tıp yüksek lisans programı, çok sayıda toplumcu tıp lideri yetiştirdi.

Grup üyeleri arasında yer alan Asa Cristina Laurell, Catalina Eibenschutz, Carolina Tetelboin, Mariano Noriega, José Blanco Gil ve Oliva López, toplumcu tıp alanında uluslararası ölçekte tanınmış figürlerdir.

Bu gruptan doğan diğer toplumcu tıp grupları arasında Guadalajara Üniversitesi Halk Sağlığı Okulu’nda Francisco Mercado liderliğinde bir araya gelen bir kolektif ve Arjantinli antropolog Eduardo Menéndez liderliğinde Meksiko City’de kurulan Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropología Social (Sosyal Antropoloji Araştırma ve Yüksek Öğretim Merkezi) önemlidir.

Bu liderler sık sık diğer Latin Amerika ülkelerini ziyaret ederek eğitimler verdi ve araştırmalarda işbirliği yaptılar. Otonom Üniversite’deki program, Salud Problema (Sağlık Sorunu) dergisini yayınlamakta ve uluslararası öğrencilere de eğitim sunmaktadır.

Meksika’da toplumcu tıp kolektifleri, başından itibaren işçi sağlığı, toplum kalkınması ve sağlık politikaları konularına öncelik verdi. Katılımcılar çeşitli sanayi kollarında ve tarımda işçilerle ve yoksul mahallelerde yaşayan insanlarla işbirliği geliştirdiler. Laurell ve meslekdaşları elektronik, metalürji ve petrokimya endüstrilerinde sağlık koşullarını araştırdı.

Bu çalışmada daha önce İtalya’da geliştirilen teknikleri örnek alan kolektif anket yöntemini (işçi gruplarıyla yarı-yapılandırılmış görüşmeler) kullanarak, işçilerle özgül iş süreçlerini, riskleri ve sağlık üzerindeki olumsuz etkilerini tartıştıkları bir yöntem geliştirdiler. Bu katılımcı araştırma, iş sürecinin özgül niteliklerinin işçilerde yarattığı desgaste (yıpranma) sorununun daha iyi anlaşılmasını sağladı.

Laurell ve meslekdaşları tarım topluluklarında niteliksel ve niceliksel yöntemlerin karşılaştırmalı kullanımına öncülük etti. Farklı ekonomik gelişmişlik düzeyinde olan iki Meksika köyünde sosyoekonomik koşulların sağlık üzerine etkilerini değerlendirdiler.  Araştırmacılar antropolojik saha çalışmaları gibi niteliksel ve morbidite üzerine istatistiksel bulgular sağlayan anketler gibi niceliksel teknikleri birleştiren yöntemler denediler ve böylece ekonomik olarak daha gelişmiş köyde neden morbidite göstergelerinin daha kötü olduğunu açıklayabildiler:  nakit ürün pazarının istikrarsızlığı, değişken istihdam ve göç.

Benzer bir yöntem kullanarak yürütülen antropolojik bir araştırma da, Guadalajara bölgesindeki düşük gelirli kentsel barrio (gecekondu) sakinleri arasında diyabet gibi kronik hastalıkların prognozunun kötüleşmesine yol açan sosyal bağlamsal konuları ortaya çıkarttı.

Bir başka çalışma yoksulluk ile uluslararası politikaların, yerellerde sağlık ve akıl sağlığı üzerindeki etkilerini inceledi.

Meksikalı toplumcu tıpçılar yeni sağlık politikalarını da incelediler. Meksika’da yerel ve ulusal düzeyde politik bakımdan etkin olan toplumcu tıpçılar, Dünya Bankası’nın sağlık hizmetlerinde özelleştirme ve pazar süreçlerinin genişletilmesi önerilerini eleştirdiler. Bu çalışma Dünya Bankası politikalarının Latin Amerika halk sağlığı sistemleri üzerine etkilerine vurgu yaptı.

Aynı şekilde Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması (NAFTA) gibi serbest ticaret anlaşmalarının olumsuz etkilerine, çok uluslu şirketlerin Meksika ve diğer Latin Amerika ülkelerinde çok sınırlı düzenlemelerle iş yapabilmelerine dikkat çektiler.  Bu eleştiri, NAFTA çerçevesinde Meksika’da hızla büyüyen çok uluslu sanayilerle mesleki sağlık ve çevre sağlığı arasındaki bağlantılara vurgu yaptı.

Cuauhtémoc Cárdenas liderliğindeki Demokratik Devrim Partisi ile birlikte çalışan Meksikalı toplumcu tıpçılar arasında Laurell, Cárdenas’ın baş sağlık danışmanıydı ve 2000 yılında Meksiko Federal Bölgesi’nde sağlık yöneticisi oldu.

Son olarak Meksikalı toplumcu tıpçıların, Zapatista Ulusal Kurtuluş Ordusu’nun desteğiyle Chipas’ta yerli nüfusu etkileyen sağlık koşullarını incelediğini ve bu konuda yayın yaptığını belirtelim.