Latin Amerika’da militan toplumcu tıp (2)

Akif Akalın

Blog: Sınıfın Sağlığı

Latin Amerika’da militan toplumcu tıp yazı dizimize Arjantin’den sonra Brezilya ile devam ediyoruz.

BREZİLYA

Brezilya, ABD’nin Latin Amerika’da askeri darbe ile yandaşlarını iktidara getirdiği ülkelerden biridir. 1964 yılında Başkan João Goulart ülkenin petrol rafinerilerini millîleştirmek ve halk yararına reformlar yapmak istediğini açıklar açıklamaz, ABD ajanları ülkede kargaşa çıkarttı ve 31 Mart 1964’te, General Olímpio Mourão Filho’nun darbe yapması için zemin hazırladı.

Ancak Brezilya’da askeri diktatörlük, Arjantin ve Şili’dekilerle karşılaştırıldığında daha uzun (21 yıl) sürmesine rağmen, bu ülkelerdeki kadar acımasız ve kanlı değildi. Kolektif sağlık hareketinin liderlerinden bir kısmının hapsedilmesine veya katledilmesine rağmen büyük çoğunluğu üniversiteler ve kamu hastanelerindeki pozisyonlarını korudular.

Brezilya’da toplumcu tıp, saúde colectiva (kolektif sağlık) adı altında gelişti. Tıp ve sağlık çevrelerinde 1970’lerde önem kazanmaya başlayan bu terim, tıpta hastalık yerine sağlığa odaklanma vurgusunu yansıtıyordu. Sağlık sorunlarının nedenlerinin ve çözümlerinin sosyal kolektiflerle ilişkili olarak ortaya çıktığına inanılıyordu.

SAO PAULO

Askeri yönetim altında olsalar da toplumcu çalışmalarını sürdürebilen María Cecilia Donnangelo ve Sergio Arouca, kolektif sağlık kavramını ilk olarak 1970’lerin ortalarında yayınlarında kullanmaya başladılar. Marksist kuramdan etkilenen Donnangelo, sınıf yapısının sağlık ve tıp üzerindeki ideolojik etkilerine odaklandı. Arouca’nın çalışmaları ise daha çok önleyici tıbbın kasıtsız sonuçlara (özellikle sosyal kontrol işlevine) eğildi.

María Cecilia Ferro Donnangelo aslında bir pedagogdur. Üniversitede eğitiminin, özellikle tıp eğitiminin “toplumun gerçeklerinden” çok uzak olduğunu fark eden Dannangelo, doktorasını devletin sağlık bakımındaki rolü ve sağlık politikaları üzerine yapar. Tıp eğitiminde disiplinlerin yatay ve dikey koordinasyonu yoluyla öğrencilere “parçalı” biçimde aktarılan tıbbi bilginin “bütünleştirilmesini”  ve sosyal bilimlere özellikle ekoloji, antropoloji, psikolojiye geniş yer verilmesi gerektiğini savunur.

1964 yılında São Paulo Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde kurulan Toplumcu Tıp Kürsüsü’ne öğretim üyesi olarak giren Dannangelo, 1969 yılında Guilherme Rodrigues da Silva’nın davetiyle Önleyici Tıp Kürsüsü’ne geçer ve burada “kolektif sağlığın” temellerini atar.

Sergio Arouca Brezilya Komünist Partisi üyesi ve partinin etkin militanlarındandır. İtalyan komünist Giovanni Berlinguer ile yakın ilişkileri olan Arocua, Sandinist devrimden sonra Nikaragua’ya giderek, bu ülkede toplumcu tıp çalışmalarının başlatılması çabalarını örgütlemiştir.

Arouca 1975 yılında, Latin Amerika’da tıp eğitiminin, tedbirlerin özel hekimlik bağlamında ve birey düzeyinde tasarlandığı ABD temelli önleyici tıp yaklaşımını benimsemesini eleştirerek, bu modelin kapitalist üretim tarzıyla uyumlu olduğunu ve hastalıkların altında yatan karmaşık sosyal ilişkileri ihmal ettiğini savundu.

1979’da Brezilya’da Asociação Brasileira de Pós-Graduação em Saúde Colectiva – ABRASCO (Brezilya Kolektif Sağlık Mezuniyet Sonrası Çalışmalar Birliği) kuruldu. Çeşitli şehirlerde geniş bir yelpazeye yayılan eğitim ve hizmet etkinlikleri oluşturuldu. Kolektif sağlık hareketinin liderleri São Paulo Üniversitesi ve yerel araştırma kurumlarında çalışmayı sürdürdüler.

Ricardo Bruno Mendes Gonçalves, iş (çalışma) sürecinin teknolojik örgütlenmesine odaklandı. Gonçalves akademik yaşamına başladığında Brezilya askeri diktatörlükle yönetiliyordu. Üniversitede askeri diktatörlüğe muhalif aydınlar arasına katılan Gonçalves, diktatörlüğe karşı yürütülen demokrasi mücadelesini, “sağlığın demokratikleştirilmesi” mücadelesiyle bütünleştirdi. Sağlıkta eşitsizliklere karşı mücadelenin aynı zamanda askeri rejime karşı mücadele olduğunu savunuyordu.

Ulusal ve uluslararası ekonomik politikaların sağlık üzerine etkilerine eğilen Amelia Cohn ve Paulo Elías, Brezilya İşçi Partisi ile işbirliği içinde bölgesel sağlık politikaları geliştirdiler. Lilia Shraiber tıp eğitimi ve hekimlik mesleğinin politik ekonomisi üzerine çalıştı. José Ricardo Ayres epidemiyolojinin felsefi temelleri ve risk kavramını analiz etti. Analitik bir kategori olarak toplumsal yeniden üretime odaklanan kadın ve çocuk sağlığı üzerine araştırmalar yaptı. Rita Baradas Barata da ABRASCO’nun başkanlığını yürüttü.

CAMPINAS

Campinas Eyalet Üniversitesi’nden bir grup, Latin Amerika’nın kolektif sağlık alanında önde gelen merkezlerinden biri olarak öne çıktı. Bu program çerçevesinde yılda ortalama 12 öğrenciye doktora eğitimi verildi. Grup aynı zamanda belediye ve eyalet hükumetlerine, işçi sendikalarına ve İşçi Partisi’ne danışmanlık hizmetleri sunan bir Laboratório de Planejamento e Administração (Planlama ve Yönetim Laboratuvarı) kurdu. Bu çalışmanın liderliğini Emerson Merhy, Gastão Wagner de Sousa Campos ve Everardo Duarte Nunes yaptılar.

Campinas grubunun üyeleri, ABRASCO ile işbirliği içinde Saúde em Debate (Sağlıkta Tartışma) dergisinin editörlüğünü üstlendiler ve São Paulo’da, Hucitech üzerinden yüzden fazla kitap yayınladılar.

Campinas grubu sağlık politikaları ve planlama, halk sağlığı tarihi, sağlık hizmetlerinin yönetimi ve hizmet sunumunda mikro-süreçler gibi konulara ağırlık verdi. Araştırmalarında Brezilya’da halk sağlığı tarihinin eleştirisini yaptılar. Sağlık yönetimi ve planlaması üzerine çalışmalarında, hastaların ve sağlık çalışanlarının politikaların oluşturulmasına katkılarına vurgu yapıldı.

Campinas grubu aynı zamanda yönetimli bakım üzerine uluslararası çalışmalara katıldı. Grup üyeleri İşçi Partisi ile işbirliği içinde belediyelerin sunduğu kamusal sağlık hizmetlerini zenginleştirmek için çalıştılar. Bu çabalarında hizmet sunumunda mikro düzeyde iş süreçlerine odaklanarak, yaratıcı, katılımcı ve değişebilir nitelikteki canlı çalışma ile bürokratik rutini izleyen standartlaştırılmış ölü çalışma arasında ayırım yaptılar.  

Campinas grubu bu çabalar içinde sağlık bakımının bütün basamaklarında, her kademede yer alan sağlık emekçilerinin hastalarla ilişkilerine vurgu yapan kavramsal ve yöntemsel bir yaklaşım geliştirdi. Bu yaklaşım hastaların karşılaştıkları mikro engelleri açığa çıkarttı. Her sağlık emekçisi, diğer sağlık emekçileriyle karşılıklı ilişki içinde sorunların çözümünde kendi rol ve kapasitesini analiz etti.

RIO DE JANEIRO

Rio de Janeiro’daki Fundação Oswaldo Cruz – FIOCRUZ (Oswaldo Cruz Vakfı) ve Scola Nacional de Saúde Pública (Ulusal Halk Sağlığı Okulu), kolektif sağlık için kurumsal bir dayanak sağladı. FIOCRUZ ABD’deki Ulusal Sağlık Enstitüleri’ne benzer bir yapıdır. FIOCRUZ’un bir bileşeni olan Ulusal Halk Sağlığı Okulu’nun, kolektif sağlık alanında yüksek lisans ve doktora programları bulunmaktadır.

Rio de Janeiro Eyalet Üniversitesi’ndeki diğer önemli bir kurum da Toplumcu Tıp Enstitüsü’ydü. Bu kurumların liderleri (Sergio Arouca, Paulo Buss, Hesio Cordeiro, Madel Luz, Sonia Fleury ve Cristina Possas) aynı zamanda Brezilya’nın diğer bölgelerindeki kolektif sağlık gruplarının mali kaynak bulmalarında ve yayınlar yapmalarında yardımcı oldular.

Ulusal Halk Sağlığı Okulu’nun editörler grubu Cadernos de Saúde Pública (Halk Sağlığı Defterleri) dergisinin yayınlanması sorumluluğunu üstlendiler. Dergi kolektif sağlık çalışmaları için bir sergi işlevi gördü, kolektifler çalışmalarını bu dergide yayınlayabilme şansı buldular.

Rio de Janeiro grubu uluslararası karşılaştırmalı sağlık politikaları, eleştirel epidemiyoloji, sağlık bakımı kurumlarının analizi ve sağlık reformları gibi konulara odaklandı. Fleury, Arjantin ve Meksika’daki meslektaşlarıyla işbirliği içinde kamu sektörünün değişimi üzerine çalışmalar yaptı. Luz, tıp kurumları, politik kurumlar ve ideoloji arasındaki ilişkiler üzerine eleştirel araştırma yürüttü.

Hesio Cordeiro, Brezilya sosyal güvenlik sisteminin dönüşümü çalışmalarında sağlık hizmetlerinde desentralizasyon ve belediyelerin kontrolünü yüreklendiren politikalara vurgu yaptı. Possas’ın çalışmaları istenmeyen sağlık çıktılarının sosyal belirleyicilerini kapsayan sosyal epidemiyoloji çalışmalarına odaklandı.

BAHIA

Bahía Federal Üniversitesi’nde, Instituto de Saúde Colectiva (Kolektif Sağlık Enstitüsü) temelli bir grup, sosyal epidemiyoloji konusunu ele aldı. Grubun liderleri arasında Sebastão Loureiro, Naomar de Almeida Filho, Mauricio Lima Barreto, Carmen Fontes Teixeira ve Jairnilson Paim yer alıyordu. Grup epidemiyoloji alanında iki yılda bir düzenlenen ve bütün Latin Amerika ülkelerinden katılımcıların yer aldığı eğitsel konferanslara sponsorluk yaptı. Enstitü aynı zamanda epidemiyoloji, sağlık planlaması ve yönetimi ile sağlıkta sosyal bilimler ağırlıklı yüksek lisans ve doktora programlarını koordine etti.

Bahía grubu epidemiyoloji eğitimi ile çok-düzeyli ve çok-yöntemli araştırmalarda yenilikçi bir yaklaşım benimsedi. Bir tıp doktoru ve antropolog olan Almeida Filho, epidemiyolojinin sağlık çıktılarını ve mortaliteyi etkileyen sosyal sorunlar yelpazesini yeterince dikkate almak için çeşitli niceliksel ve niteliksel yöntemleri kullanmak zorunda olduğunu ileri sürdü.

Filho epidemiyolojik çalışmalarında birey ve toplum düzeyindeki analizleri değerlendirmek için tamamlayıcı yöntemler kullandı. Grubun diğer üyeleri Fontes Teixeira ve Paim liderliğinde belediyeler ve bölgesel yönetimler bağlamında halk sağlığı planlamasına odaklandılar.