Latin Amerika’da militan toplumcu tıp (1)

Akif Akalın

Blog: Sınıfın Sağlığı

Değerli Sınıfın Sağlığı okurları... Önümüzdeki birkaç hafta boyunca, Latin Amerika ülkelerindeki “militan” toplumcu tıp geleneği üzerine yazılar yayınlayacağız. Amacımız bu ülkelerdeki toplumcu tıp örgütlerini ve çalışmalarını tanıtmak ve ülkemizde bu alanda faaliyet göstermek isteyecek sağlıkçılara Latin Amerika deneyimini aktarmak. 

Bu arada geçtiğimiz günlerde örgütlenen Bilim ve Aydınlanma Akademisi de, Toplum Sağlığını Geliştirme ve Koruma başlığını “bilim alanlarından” biri olarak seçti. Bu alanda çalışacak dostlarımız da, Latin Amerika ülkelerinin bu alandaki deneyimlerinden yararlanmak isteyebilirler.

Küba’yı diğer yazılarımızda ayrıntılı olarak işlediğimizden bu yazı dizimizde Küba’ya yalnızca diğer Latin Amerika ülkelerindeki deneyimler bağlamında yer vereceğiz.

LATİN AMERİKA’DA TOPLUMCU TIP DÜŞÜNCESİ

Friedrich Engels, on dokuzuncu yüzyılın ortasında kaleme aldığı “İngiltere’de Emekçi Sınıfın Durumu” başlıklı çalışmada, insanların çalışma ve yaşam koşulları ile sağlık (ve hastalık) arasındaki ilişkileri tartışarak toplumcu tıp düşüncesinin temellerini atmış, bu düşünceler birkaç yıl sonra Alman patolog Rudolf Virchow tarafından tıp diline tercüme edilerek, 1848 devrimleri ve 1871 Paris Komünü günlerinde proletaryanın “sağlık programı” haline gelmişti.

Toplumcu tıp düşüncesi tarihte ilk kez 1917 Sovyet Devrimi ile ete kemiğe bürünmüş ve başarısı kısa sürede kanıtlanmıştı. Ancak özellikle Alman devriminin şiddetle bastırılmasından sonra Avrupa’da toplumcu tıp gerileme sürecine girdi. 1930 yılında Almanya’da faşizmin tırmanmaya başlamasıyla birlikte birçok toplumcu hekim ülkesini terk etmek zorunda kaldı.

Rudolf Virchow’un asistanlarından Max Westenhofer, 1908 yılında patoloji kürsüsü kurduğu Şili’ye göçmek zorunda kalmıştı. Böylece toplumcu tıp düşüncesini Avrupa’dan Latin Amerika’ya taşıyan Westenhofer, birikimini asistanlarından Salvador Allende’ye aktararak, kıtada toplumcu tıbbın temellerini atmıştı.

Latin Amerika’da toplumcu tıbbın mimarı olan Salvador Allende, 1939 yılında Sağlık Bakanı olduğunda,  Şili’nin Mediko-sosyal Gerçekliği başlıklı bir program hazırlayarak, Virchow’un düşüncelerini “anti-emperyalist” bir bağlamda yeniden üretti. Bu dönemde Şili’de önemli toplumcu tıp uygulamaları (bunlardan en önemlisi süt barlarıdır) gerçekleştiren Allende sayesinde Latin Amerika toplumcu tıpla tanışmış oldu (Detaylar için bkz: Toplumcu Tıbba Giriş, Yazılama, 2013).

ARJANTİN

Arjantin’de 1970’lerde hızla yaygınlaşan toplumcu tıp hareketi, 24 Mart 1976 yılında halkçı Başkan Isabel Perón’a karşı gerçekleştirilen ABD güdümlü askeri darbe sonrası zalimce bastırıldı. Dikta yönetimi altında toplumcu tıp liderleri, mesleki ve özel yaşamlarında askeri ve paramiliter güçlerin doğrudan müdahalesine maruz kaldılar. Üniversitelerdeki ve tıp merkezlerindeki işlerini yitirdiler, gözaltında işkence gördüler, yıllarca hapis cezaları aldılar ve bazıları “kaybedildi” ya da öldürüldü.

Toplumcu tıp alanında çalışan birçok Arjantinli sağlıkçı yurt dışına kaçarak, sürgün hayatı yaşamak zorunda kaldı. Ülkede kalanlar da, kendilerini gizleyebilmek için başka alanlarda iş aramak zorunda kaldılar. 

10 Aralık 1983’de askeri diktatörlük yerini “sivil rejime” bıraktığında, hapishanelerden çıkan ve ülkelerine geri dönen toplumcu tıpçılar, eski görevlerine başlatılmadılar. Liderlerin çoğu ailelerini geçindirebilmek için aynı anda iki – üç işte çalışmak zorunda kaldı. Toplumcu tıp alanında eğitim ve araştırma, ancak “gönüllü” olarak yapılabiliyor veya kısa süreli sözleşmeler veya bağışlar bulunabiliyordu. Bütün zorluklara rağmen Buenos Aires, Rosario ve Córdoba’da oluşan toplumcu tıp kolektifleri yüksek bir üretkenlikle çalışmalarını sürdürmeyi başardı.

BUENOS AIRES

Sürgünden sonra Buenos Aires’e dönen Mario Testa, burada kurulan toplumcu tıp kolektifinin liderliğini üstlendi ve sağlık planlaması ve politika geliştirme üzerine etkili makaleler ve kitaplar kaleme aldı. Testa, stratejik planlama üzerine çalışmasını, halk sağlığında normatif planlama eleştirisi üzerine inşa etti. Testa bu çalışmasında, planlama sürecinde iktidarın ve aktörlerin maddi çıkarlarının önemi ile mevcut ve potansiyel politik ittifaklara dayalı dönüşüm olasılıklarına vurgu yaptı.

Grubun diğer üyelerinden Celia Iriart, Laura Nervi ve Francisco Leone, halk sağlığında “teknobürokrasi”, Dünya Bankası ve IMF tarafından dayatılan yapısal uyum politikaları, özelleştirme ve kamu sektöründe kesintiler, Latin Amerika’ya “yönetimli bakım” ihracı, çevre sağlığı politikaları ve akıl sağlığı politikaları (örneğin akıl hastanelerinin kapatılması) üzerine çalışmalar ürettiler.

Buenos Aires grubu, Buenos Aires Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi’nde kurslar düzenledi. Aynı zamanda sendikalarla birlikte sağlık politikaları üzerine çalışmalar yaptılar. Asociación de Trabajadores del Estado (Kamu Çalışanları Birliği) ile Arjantin’in en güney eyaleti Tierra del Fuego’da sendika kontrolündeki sosyal sigorta fonunun yeniden yapılandırılmasında “gönüllü” görev aldılar. Central de Trabajadores Argentinos (Arjantin İşçileri Merkez Örgütü) ile sosyal sigorta fonlarının ve sağlık hizmetlerinin çok uluslu yönetimli bakım örgütlerine döndürülmesine muhalefet için çalıştılar.

Buenos Aires’de kurulan ikinci bir toplumcu tıp kolektifi, çevre sağlığı, akıl sağlığı ve sağlık politikalarına odaklandı. Dikta döneminde Meksika’da sürgün yaşayan José Carlos Escudero liderliğindeki grup, Salud, Problema y Debate (Sağlık, Sorun ve Tartışma) adlı bir dergi yayınladı. Derginin editörlüğünü Enrique Kreplak ve Matilde Ruderman üstlendi.

Escudero çevre sağlığı sorunları, İspanyol fethinden beri çevresel değişikliklerin tarihi ve yöntembilimsel istatistiksel teknikler üzerine etkili makaleler yazdı. Ruderman tarafından yönetilen bir alt-grup, kayıp aileleri dahil diktatörlük mağdurlarının akıl sağlığı sorunlarına yoğunlaştı.   Alicia Stolkiner ve Buenos Aires Üniversitesi Psikoloji Fakültesi’nden bir alt-grup akıl sağlığı – birinci basamak bakım – halk sağlığı arayüzü üzerine çalıştı.

Marcos Buchbinder kamu hastaneleri ve kliniklerin özelleştirilmesi ve bütçe kesintilerinin etkileri üzerine politika çalışmalarını yönetti. Grubun üyeleri Debora Tajer ve Liliana Mayoral koordinasyonunda, Latin Amerika Toplumcu Tıp Birliği’ne liderlik ettiler. Birlik 1998’de Buenos Aires’de uluslararası bir toplantı düzenledi.

ROSARIO

Rosario’da örgütlü toplumcu tıp kolektifi, 1978 yılından beri Cuadernos Médico Sociales (Mediko-Social Defterler) dergisini yayınlıyor ve Centro de Estudios Sanitarios y Sociales - CESS (Halk Sağlığı ve Sosyal Çalışmalar Merkezi) adlı kurumda hizmet veriyordu. Kolektif Rosario Tabipler Birliği’nden mali destek ve ofis sağlamıştı.

Carlos Bloch, Susana Belmartino, Irene Luppi, Zulema Quinteros ve María del Carmen Troncoso tarafından yönetilen CESS, tıp mesleği (profesyoneller) üzerine araştırmalar yaptı. Grup aynı zamanda düşük doğum ağırlığı bebek ölümleri, Chagas hastalığı ve kan bankalarıyla ilişkili enfeksiyon hastalıkları üzerine sosyal epidemiyolojik araştırmalar da yürüttü.

Bu çalışmalar sınıf yapısının, yoksulluğun ve sosyal marjinalleştirmenin sağlık üzerine etkilerine vurgu yaptı. Grup üyeleri kamu sektörünü etkileyen reform politikaları üzerine araştırmalarda işbirliği gerçekleştirdi. Toplumcu tıp kolektifinde yer alan hekimler diktatörlük döneminde akademik pozisyonlarını yitirmişlerdi. 1983’den sonra Rosario Ulusal Üniversitesi’nde ve Belediye Sağlık Departmanı’nda yeniden görev alabildiler.  Aynı zamanda periyodik eğitim konferansları düzenlediler ve diğer ülkelerden (özellikle Brezilya’dan) eğitimciler davet ettiler.

CORDOBA

Córdoba kolektifi diktatörlüğün 1983’de sona ermesinden hemen önce çalışmaya başladı. Movimiento por un Sistema Integral de Salud – MOSIS (Bütüncül Sağlık Sistemi Hareketi) meslek örgütleri, öğrenci dernekleri, sendikalar, mahalli örgütler, dini örgütler ve politik partilerden katılımcılarla oluşturuldu.

Hareketin zaman içinde parçalanmasına rağmen, Córdoba toplumcu tıp kolektifi hareketin adını ve amaçlarını korudu. Horacio Barri, Norma Fernández, Sylvia Bermann ve Héctor Seia gruba önderlik ediyordu. Córdoba grubu 1983 – 1994 arasında Salud y Sociedad (Sağlık ve Toplum) dergisini yayınladı fakat mali sıkıntılar nedeniyle 1994’den sonra devam edemedi.

Córdoba grubu toplumcu tıbbın birçok alanında etkinlikler yürüttü. Bazı üyeler mezuniyet öncesi ve sonrası tıp eğitiminde görev aldılar. Diğerleri sendikalarla işbirliği içinde işçi sağlığı konularına eğildi. Grup aynı zamanda Dünya Sağlık Örgütü inisiyatifine paralel olarak esansiyel ilaçlar konusunda da çalıştı.  Epidemiyologlar sahada birinci basamak bakımı üzerine araştırmalar yaptılar. Grup yerel gazeteler, radyolar ve televizyonlarla sağlık iletişimi konusunda işbirliğine girdi.