Arz ve talep dengesizliğine şiddetli yağışlar da eklenince patates ve soğan fiyatları dikkat çekici oranlarda yükselmeye başladı. Fiyat artışı yine de üretimdeki azalışa kıyasla çok yüksek. Tarımsal üretim ve dağıtımdaki yapı, her tür olumsuz koşulun fiyatlara katlanarak yansıdığı, aracılardan market zincirlere dağıtımı kontrol edenlerin karlarını artırmak üzere fırsatçılık yaptığı görülüyor.
İstanbul Büyükşehir Belediyesi Hal Müdürlüğü’nün açıkladığı rakamlara göre patatesin kilogram fiyatı 19 Haziran itibarıyla 2,5 lira ile 3,5 lira arasında değişiyor. Mayıs ayında ise aynı patatesin fiyatı halde 1 lira ile 1,8 lira arasındaydı. Buna göre, bir ay içinde patatesteki fiyat değişimi yüzde 94’ü buluyor.
Habertürk’te yer alan habere göre rakamlar Mayıs ayında bir kilo patates için talep edilen bedelin, haziran ayında 500 gram patates alabildiğini gösteriyor. 2017 Haziran ayı fiyatları ile karşılaştırıldığında ise patates en düşük 1,3 liradan, en yüksek ise 2 liradan alıcı buluyordu. Buna göre patatesteki bir yıllık fiyat değişimi yüzde 75’i bulmuş durumda. Tablo böyle olunca, patatesin market raflarındaki fiyatı da cep yakar hale geldi. Raflarda çeşidine göre kilosu 4,5 liradan 6 TL’ye kadar patates bulmak mümkün.
FİYATLAR NEDEN DALGALANDI?
Patatesteki azımsanmayacak fiyat artışının birkaç farklı nedeni olduğu öngörülüyor. Türkiye’de 2017 yılında 4,8 milyon ton patates üretildi. Bu miktarın yaklaşık yüzde 5’i ihraç ediliyor. Fakat Gürcistan’ın patates hastalığı nedeniyle Mart ayından itibaren geçici olarak Türkiye’den patates ithalatını askıya alması, depolarda ürün birikmesine ve bu ürünlerin bir kısmının da ekonomik değerinin zamanla yok olmasına yol açtı. Türkiye’nin patates ambarlarından Nevşehir ve Niğde’deki depolarda bulunan 350-400 bin ton patatesin Mart ayından sonraki süreçte imha edilmesi de, geçen yıl kaydedilen yüksek üretimin bu yıla yansımasının önüne geçti.
Patatesteki olumsuz tablo sadece ihracatla sınırlı değil. Petrol fiyatları ve döviz kurlarındaki yükselişe paralel olarak çiftçinin artan giderlerinin de Haziran ayında tüketiciye yansıdığı belirtiliyor. Tüccarların olumsuz hava koşulları nedeniyle üretimdeki daralmayı görüp ürün stoklaması da fiyat dalgalanmasında etken oldu. Üretim ve toplam stoklardaki gerilemenin çok üzerinde fiyat artışı görülmesi de esas olarak aracıların ve market zincirlerinin fiyat artışı eğilimini görüp, bu durumu fırsata çevirmeye yönelik adımlar atmasından kaynaklanıyor.
SOĞAN FİYATIYLA DA GÖZ YAŞARTIYOR: BİR YILLIK ARTIŞ YÜZDE 400'Ü BULUYOR
Patatesteki tablo, soğanda da benzer durumda. Mayıs ayında kilosu İstanbul halinde 1 ile 1,6 lira arasında değişen fiyatlardan satılan soğanın, Haziran ayı itibarıyla ise fiyatı 3 ile 5 lira aralığına yükseldi. Bundan bir yıl önce soğanın kilogramının Hal'de 60 kuruş ile 1 lira arasında alıcı bulduğu göz önüne alındığında, bir yıllık farkın yüzde 400 olduğu görülüyor. Bir aylık fiyat artışı da yüzde 212 seviyesinde. Fiyatlardaki artış, 1 kilogram soğanın market raflarında 6,5 liradan tüketiciyle buluşmasına neden olmuş durumda.
Yıllar içindeki üretim miktarına bakıldığında, fiyat artışının ürün yetersizliğinden kaynaklanmadığı ortaya çıkıyor. TÜİK verilerine göre 2015 yılında 1 milyon 879 bin ton seviyesinde gerçekleşen soğan üretimi, 2016 yılında artarak 2 milyon 121 bin ton seviyesine ve 2017 yılında yine bir artışla 2 milyon 131 bin tona yükseldi. TÜİK’e göre iki yıl içinde soğan üretiminden elde edilen miktar aynı olsa da, ekili alan sayısının azaldığı göze çarpıyor. 2016 yılında 604 bin dekarlık alana soğan ekilirken, 2017 yılında bu rakam 576 bin dekara düştü. Fiyatlardaki yükselişi değerlendiren çiftçi birliklerine göre de, soğanın fiyat artışını yıl başından beri devam eden sağanak yağışlar ve dolu gibi hava şartları tetikledi. Patatese benzer şekilde yine hava koşulları ve benzeri gelişmelerin yarattığı tablonun aracılar ve market zincilerinin etkisiyle katlanarak fiyatlar yansıtıldığı görülüyor.
ÜRETİMİN YÜZDE 1 AZALMASI BEKLENİYOR
Son yıllarda artan patates üretim rakamının, bu yıl düşeceği tahmin ediliyor. TÜİK’in "2018 yılı Bitkisel Üretim 1. Tahmini"ne göre, bu yıl tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerde üretim miktarının bir önceki yıla göre yüzde 1,3 azalması bekleniyor. Raporda bu yıl Türkiye’nin patates üretiminin de yüzde 1 oranında azalacağı öngörüsüne yer verildi. 2017 yılında 4.8 milyon ton olarak gerçekleşen Türkiye’nin patates üretimi, 2014 yılında 4 milyon ton sınırını yeniden geçmiş ve 2016 yılında da 4 milyon 750 bin ton olarak ölçülmüştü. Çok açık ki yüzde 1 üretim azalmasının bu kadar yüksek fiyat artışlarına yol açmaması gerekir. Ancak Türkiye'de tarımsal üretim ve dağıtımın yapısı, büyük oranda "tekel" konumunda olan aracılar ve market zincileri tarafından belirleniyor. Maliyet artışları, hava koşulları da "fırsatçılık" gerekçesi yapılarak fiyatlar uçuyor.