Dürüst olmayan davranışlar neden sık sık tekrar eder?

Bir araştırmaya göre insanlar etik dışı davranışlarını daha fazla unutma eğiliminde oldukları için sık sık benzer davranışlar gösterebiliyorlar.

bilimsoL - İlker Dalğar

Yolsuzluk, rüşvet, şike ve benzeri sahtekarlıkların insanlığın genel iyiliğine büyük zararlar verdiği su götürmez bir gerçek. Ancak milyarlarca insan büyük ekonomik ve sosyal yıkıma yol açmasa da kendi kabul ettikleri normlara göre dürüst olmayan, etik dışı edimlerde bulunuyorlar [1]. Sınavlarda kopya çekiyor, yalan söylüyor, birbirlerini aldatıyorlar. Peki, nasıl oluyor da insanlar kendi kabul ettikleri ahlak ilkelerinin ve doğrularının bu kadar sık ve kolay dışına çıkıyorlar? Özellikle etik dışı davranışlardan sonra insanların utanç ve suçluluk gibi negatif duygular deneyimledikleri ve “acı” çektikleri düşünüldüğünde dürüst olmayan davranışlarını azaltmaları ya da tekrar etmemeleri bekleneceği için bu soru daha da ilginçleşiyor.

Northwestern Üniversitesi’nden Maryam Kouchaki ve Harvard Üniversitesi’nden Francesca Gino yayınladıkları makalede insanların sık sık ve kolayca kendi ilkelerinin dışına çıkabilmesinin olası bir sebebi olarak belleğin güdülenmiş unutkanlığını tartışıyorlar. Test ettikleri iddiaya göre, etik dışı davranışların unutulma eğiliminde olması ve hatırlandığı zaman da diğer pozitif ya da negatif durumlara göre daha az belirgin ve daha az canlı hatırlanmaları nedeniyle insanlar dürüst olmayan davranışları tekrarlıyorlar.

Kendimizi diğerlerinden daha ahlaklı ve adil görme eğilimindeyiz ve her zaman olumlu bir benlik saygısını korumak isteriz. Bu nedenle kendileri ile ilgili bu genel inançlar ve pozitif benlik saygıları ile çelişen durumların içinde kalan insanlar da doğal olarak bir çatışma ve psikolojik rahatsızlık yaşarlar. Rahatsızlık veren bu uyumsuzluğu çözmek için davranışların farklı bir ahlaki temele dayandırılması ya da davranıştaki bireysel rollerinin değerinin daha az algılanması gibi psikolojik stratejiler geliştirilir. Kouchaki ve Gino da tartışmalarını bu iki özellik üzerine kuruyorlar. Etik dışı davranışın hatırası kişileri rahatsız etmeye devam edeceği ve pozitif benlik saygısını zedeleyeceği için söz konusu davranışlar daha çok unutulma eğiliminde oluyor. “Etik dışı unutkanlık” (İng. Unethical amnesia) diye adlandırdıkları olguya göre geçmiş etik dışı edimlerin hatırası etik bulunan davranışlara ya da etikle ilgisi olmayan hatıralara kıyasla zamanla daha az belirgin, daha az detaylı ve daha az canlı hale geliyor. İnsanlar ahlaklı olmayı değerli gördükleri ve değer verdikleri tutumu göstererek pozitif benlik saygılarını korumaya devam etmeye eğilimleri olduğu için etik dışı davranışları da unutmaya güdüleniyorlar, böylece kendilerini daha dürüst olarak algılamaya devam edebiliyorlar.

Kouchaki ve Gino dokuz farklı desen ve örneklem ile iddialarını destekliyorlar. Örneğin kişilerin kendi etik dışı davranışlarını etik davranışlarına ya da etikle alakası olmayan hatıralarına göre daha az belirgin ve daha az detaylı hatırlarken, söz konusu unutkanlık başkalarının etik dışı davranışlarını hatırlarken gözlenmiyor. Yani katılımcılar kendi ahlaki hatalarını unutma eğilimindeyken bu motivasyon başkalarının hatalarını hatırlarken bulunmuyor. Diğer bir çalışmada katılımcılara laboratuvarda hile yaparak daha fazla para kazanabilecekleri boşluklar bıraktıkları bir oyun oynatıyorlar. Sonraki bir zamanda ise hile yaptıkları oyun ve aynı gün yaşadıkları farklı bir anıya dair sorular soruyorlar ve katılımcıların hile yaptıkları oyunla ilgili daha az detay hatırladıklarını ve hatırladıklarının daha az belirgin olduğunu buluyorlar. Ayrıca katılımcıların etik dışı davranışları sonrasında yaşadıkları çatışmayı ve psikolojik rahatsızlığı kontrol eden araştırmacılar “etik dışı unutkanlığın” yaşanan psikolojik çatışmanın artması ile arttığını görüyorlar. Son olarak iki farklı çalışmada daha önceki etik dışı davranışların unutulma eğiliminde olmasının sonraki zamandaki etik dışı davranışların daha fazla ortaya çıkmasına yol açtığı ve söz konusu davranışları kolaylaştırdığını gösteriyorlar. Diğer bir deyişle, insanlar kendi kabul ettikleri ahlaki ilkelerle çelişen davranışlar yaptıklarında yaşadıkları utanç ve suçluluk gibi duyguların eşlik ettiği psikolojik rahatsızlıklarını bu davranışlarını unutarak çözme eğilimdeler ve bu seçici unutkanlıkları sayesinde etik dışı davranışları sık sık tekrar edebiliyorlar.

Kaynak:

Kouchaki, M. ve Gino, F. (2016). Memories of unethical actions become obfuscated over time. Proceedings of the National Academy of Sciences. www.pnas.org/cgi/doi/10.1073/pnas.1523586113


[1] Burada her hangi bir değer yargısında bulunulmuyor. Sözü edilen “etik dışı” ya da “dürüst olmayan” davranışlar tamamen insanların kendi kabul ettikleri ahlak kurallarını ve ilkelerini çiğnemelerini anlatmaktadır. Bunun dışında, bu metinde herhangi bir davranış etik ya da etik dışı diye sınıflandırılmamaktadır.