Etiyopya platolarında yaşayan, babunun akrabası olan gelada türü maymunlar, karmaşık bir sosyal yapıya sahiptir. Gelada ailelerinde tek bir erkek baskındır ve tüm dişilerle çiftleşir. Ailelerin yanı sıra yalnızca erkeklerden oluşan gelada grupları da vardır. Aile ve gruplar, birlik ve sürüler gibi farklı düzeylerde de örgütlenirler.
Ortalama 3 yılda yeni bir erkeğin gelip eski baskın erkeği kovmasıyla, ailelerin erkeği değişir. Ancak bu, sayıları 1 ila 12 arasında değişen dişiler için de kötü haberdir. Çünkü yeni gelen erkek, kendinden önceki erkeğin yavrularını öldürür. Aslında ‘başka erkeğin yavrusunu öldürme’ davranışı şempanzeler de dahil çok sayıda memeli türünde yaygındır. Peki dişiler bu duruma nasıl tepki verir?
Science dergisinde yayınlanan yeni bir çalışma, bu ölüm dalgasının sadece doğmuş yavruları değil anne karnındaki yavruları da etkilediğini gösterdi. Makaleye göre yeni erkeğin gruba girmesini takip eden birkaç hafta içinde grubun dişileri hamileliklerini sonlandırma yoluna gidiyorlar.
Bruce etkisi nedir?
Yabancı erkeklerle karşılaşan memelilerin bebeklerini düşürmesi davranışına Bruce etkisi deniyor. Bu olgu ilk kez Hilda Margaret Bruce tarafından 1959'da, tanıdık olmayan erkeklerin olduğu ortamlarda tutulmaları durumunda dişi laboratuvar farelerinin düşük yapmaları biçiminde gözlenmişti. Daha sonra aynı etki başka laboratuvar kemirgenlerinde ve evcil atlarda da görülmüştü.
Ancak yabani memelilerin aynı davranışı gösterip göstermedikleri bilinmiyordu. Geladalar da dahil olmak üzere kimi maymun türlerinde Bruce etkisini yaşandığı yönünde izlenimler olsa da, bazı bilimciler bunun yalnızca laboratuvarda görülen yapay bir etki olduğunu tahmin etmekteydiler. Nitekim yabani kemirgenlerle yapılan iki çalışmada Bruce etkisine dair bir bulguya rastlanmamıştı.
Geladalarda erkek değişince düşükler %80 artıyor
Etiyopya'daki Simien Dağları Milli Parkı'nda geladalar ile çalışmalarını sürdüren Eila Roberts ve çalışma ortakları, beş yılda yürüttükleri çalışmanın sonunda Bruce etkisine dair ilk doğrudan bulguyu elde etti. Roberts, toplamda 110 dişinin bulunduğu 21 grup üzerinde yaptığı gözlemler sonucu, baskın erkeğin değiştiği gruplardaki doğum örüntülerinin, erkeği değişmeyen gruptakilerden çok farklı olduğunu gösterdi.
Çalışmaya göre normal koşullarda tüm gruplardaki doğum sıklıkları çok benzerken, erkeğin değiştiği gruplarda, değişim sonrasındaki altı ay içinde yeni doğum oranı bir anda düştü (erkeği değişmeyen gruplarda 32 yavru dünyaya gelirken, erkeği değişen gruplarda sadece iki yavru dünyaya gelmişti).
Bu dolaylı gözlem üzerine daha doğrudan kanıt toplamaya girişen ekip, hangi dişilerin hamile olduklarını ve hangilerinin doğup yapıp hangilerinin yapmadıklarını takibe aldı. Bunun için geladaların dışkılarını toplayan bilimciler, dışkılardaki kimyasalları ölçerek, bireylerin hormonal durumlarını ve hangi dişilerin hamile olduğunu tespit edebildi.
Roberts toplamda 60 hamile dişi tespit etti, bu hamileliklerden 9'u gelişemeden sonlandı. Sonlanan hamileliklerden sekizi, erkeği değişen gruplarda, erkeğin değişmesini takip eden haftalarda gerçekleşti. Gelada hamileliklerindeki normal düşük oranı yüzde 2'yken, baskın erkeğin değişmesi durumunda bu oran yüzde 80'e çıkıyordu.
Gelada anneleri neden düşük yapıyor?
Gelada dişileri hali hazırda doğmuş olan yavrularını yetiştirmeden tekrar hamile kalmıyorlar. Düşük olmadığı varsayılırsa, hamilelikler arasındaki süre 2-3 yılı buluyor. Bu tipik bir erkeğin baskınlık dönemine yakın bir süre. Dolayısıyla yeni gelen erkeğin gruptaki dişilerle bir an önce çiftleşip kendi yavrularına sahip olabilmesi için, bir önceki erkeğin yavrularını öldürmesi gerek. Yoksa bir önceki erkeğin yavrularının yetişmesini bekleyecek olursa, daha çiftleşemeden, kendisi bir üçüncü erkek tarafından kovulabilir.
Peki ama dişi neden düşük yapma stratejisini benimsiyor? Roberts ve çalışma arkadaşlarına göre bu, yeni erkeğin öldürme eğilimine karşı geliştirilmiş bir taktik. Yeni erkek, doğacak yavruyu her halükarda öldüreceğine göre, dişi için bebeği düşürmek, hamileliği sürdürmek için harcayacağı zaman ve enerjiden tasarruf etmek anlamına geliyor. Bir sonraki yavrusu ise yeni erkeğin liderlik süresince büyüme şansı bulabileceği için, hayatta kalma olasılığı yüksek. Dolayısıyla anne, ‘zararın neresinden dönülse kardır’ stratejisiyle hamileliğini sonlandırıyor.
Bir diğer deyişle, zaten öldürülecek yavrular doğurmaktansa, yeni gelen erkekle çiftleşen gelada anneleri, hayatları boyunca daha fazla sağlıklı yavru üretebiliyorlar. Bu tip gelada anneleri doğal seçilim sonucu çoğalmış ve bu davranış yaygınlaşmış olabilir.
Bruce etkisinin başka memeli türleri arasında ne kadar yaygın olduğu henüz bilinmiyor. Ekibin çalışması oldukça somut kanıtlar sunsa da, aynı zamanda bu tür soruları cevaplamak için büyük populasyonlarda dışkı toplamak ve uzun yıllar gözlem yapmak gibi meşakkatli araştırmaların gerekli olduğunu da gözler önüne seriyor.
Düşük tepkisinin mekanizması ise araştırılmayı bekleyen bir başka soru. Farelerde bu davranışın erkeğin sidiğindeki feromonlardan (koku sinyalleri) kaynaklandığını bulmuştu. Yabancı feromonlara maruz kalan dişiler, hamileliğin devamı için gerek bir hormonu (prolaktin) üretmeyi kesiyor ve düşük yapıyorlardı. Makalenin yazarları maymunlarda da sosyal stres tarafından tetiklenen benzer bir mekanizmanın düşüğe yol açabileceğini tahmin ediyorlar.
(soL - Bilim)
İlgili makale:
Roberts, Lu, Bergman & Beehner. (2012) A Bruce Effect in Wild Geladas. Science http://dx.doi.org/10.1126/science.1213600