Süpertayfun Haiyan'ın görünmeyen maliyeti: Karbon

Geçtiğimiz cuma Filipinler'i, hafta başında da biraz hafiflemiş olarak da olsa Vietnam ve Çin'i vuran süpertayfun Haiyan korkunç boyutlarda mal ve can kaybına yol açtı. Ancak süpertayfun sadece ortalığı kasıp kavurmakla kalmadı, bir de atmosfere çok miktarda karbon bıraktı.

Tayfun, kasırga, siklon nedir?

Tayfun, kasırga ve siklon aynı hava olayının farklı isimleridir. Atlantik ve kuzeydoğu Pasifik'te gerçekleşen fırtınalara “kasırga” denirken, kuzeybatı Pasifik'teki güçlü fırtınalara “tayfun” deniyor. Tropikal siklon daha genel bir kategori olmasının yanında, genellikle Hint Okyanusu ve güney Pasifik üzerindeki fırtınalara “siklon” deniyor. Eğer tayfunun hızı saatte 260 kilometreyi aşarsa “süpertayfun” olarak isimlendiriliyor. Haiyan ise, 1 dakika boyunca zayıflamadan esen rüzgar hızı saatte 315 km'yi bularak, kara üzerinde ölçülen en güçlü torpikal fırtına oldu.

Bu siklonların oluşumunun temel kaynağı ise okyanus yüzey sularının üzerindeki ısı. Okyanus yüzeyi, üzerindeki havayı ısıtıp yükselmesini sağlarken, bu havanın boşalttığı alanı soğuk hava doldurur. Eğer okyanusta yeterince ısı varsa bu hava kütlesi de ısınıp yükselir ve bu böyle devam eder. Bu hareket eden büyük hava kütlelerine, bir de Dünya'nın dönüşü eklendiğinde fırtınanıza merhaba diyebilirsiniz. Okyanusta yeterli enerji olduğu müddetçe, fırtına da güçlenecektir.

İstem Fer / bilimsoL
Bu yazı soL gazetesinin bilimsoL sayfasında bugün yayınlanmıştır.

Dünyamız, birbirine çeşitli döngülerle bağlı sistemlerden oluşuyor. Bu sistemler günümüzde, artık hepimizin bildiği üzere, yoğun bir baskı altında. Çünkü bizler, ya bu döngülerin kaldıramayacağı kadar girdi sağlayarak ya da sistem elemanlarının yapısını bozarak veya yok ederek birçok süreci eşik noktalarına kadar taşıdık, taşıyoruz.

Karbon döngüsü de bunlardan biri, hatta başlıcası. Biz bir yandan karbon salımlarına devam eder, karbon depolayan karasal ekosistemleri katlederken karbon döngüsünün dertleri bununla da bitmiyor. Büyük kuraklıklar, seller ve süper fırtınalar gibi uç iklim olayları da atmosfere karbon pompalıyor.

Haiyan süpertayfununun (Bkz. Tayfun, kasırga, siklon nedir?) atmosfere ne kadar karbon saldığını hesaplamak için henüz erken olsa da, elimizdeki veriler bu rakam hakkında fikir veriyor. Örneğin 2005 yılında ABD'de gerçekleşen Katrina Kasırgası, 105 teragram karbon (ABD'deki tüm ormanların bir yıl içerisinde atmosferden çektiği karbon miktarının yarısından fazlası) salımına neden olmuştu.

Bu gibi ekstrem hava olayları, normalde karbon deposu görevi gören karasal ekosistemleri birer karbon kaynağı haline getiriyor. Gerçekleşen olayın süresine ve şiddetine göre, ekosistemlerin yeniden depo görevine dönmesi yıllar alabiliyor. Bunda ekosistemin kendini toparlamasına izin verecek unsurlar da önemli. Ekstrem hava olaylarının sıklığı ve şiddetinde artış olması durumunda bu ekosistemlerin kendini hiçbir zaman toparlayamaması da olası.

Haiyan süpertayfununa küresel ısınma mı neden oldu?

Buna dair net bir şey söylemek güç, çünkü fırtınaların karakterini ve gücünü belirleyen birçok etken bulunuyor. Güçlü fırtınaları oluşturan süreçte okyanus ısısının rolü büyüktür (Bkz. Tayfun, kasırga, siklon nedir?). Öyleyse okyanuslar ısındıkça, ki ısındığını biliyoruz, daha sık ve daha şiddetli fırtınalar görmemiz gerektiği sonucuna varmak kaçınılmaz olacaktır. Bu yıl içinde yapılan bir modelleme çalışması, içinde bulunduğumuz yüzyıl içinde bu süper fırtınaların hem sıklığının hem de şiddetinin artacağını öngörüyor.

Fakat yine de elimizde kesin bir şey söylemek için henüz yeterli veri bulunmuyor. Örneğin Atlantik Okyanusu da ısınıyor olmasına karşın, Atlantik'teki fırtına sezonu görece sönük geçti çünkü farklı yüksekliklerde, yönlerde ve kuvvetlerde esen daha küçük rüzgarlarla, enerji kasırgaya dönüşmeden dağıtılabiliyor. Okyanusların ısınmasıyla bu küçük rüzgarların güçlenerek işlerini daha etkili yapması, dolayısıyla okyanus sularındaki ısınmanın, tam tersi kasırgaları azaltması da mümkün.

Ancak elimizde yeterli veri olmaması, sadece bilmediğimiz anlamına geliyor. Maalesef bu sorunun yanıtını hep beraber acı bir şekilde yaşayarak göreceğiz gibi gözüküyor. Tabi eğer işimizi şansa bırakmaz, Varşova'daki iklim zirvesinden anlamlı bir karar çıkana kadar açlık grevine başladığını duyuran Filipinler delegesi Yeb Sano'nun çağrısına kulak vermezsek...

Kaynaklar:

1. Ravilious, K., Typhoon Haiyan may have created carbon burp, New Scientist.

2. Schiermeier, Q., Did climate change cause Typhoon Haiyan?, Nature, http://dx.doi.org/10.1038/nature.2013.14139

3. Plait, P., The supertyphoon and the warming globe, Slate.