Ateşi kontrol edebilme yeteneğinin insan evriminde önemli bir dönüm noktası olduğu yaygın bir görüş. Korunma ve ısınmanın ötesinde, ateşin kullanımı insan beslenme imkanlarını emsalsiz seviyelere çıkardı. Böylece modern insan yemek pişirmeye evrimsel uyum sağladı, bir başka deyişle bağımlı hale geldi.
Ancak homininlerde, yani insanın atalarında ateş kullanımı kabiliyetinin ne zaman geliştiği konusunda farklı görüşler bulunuyor. Richard Wrangham'ın “yemek pişirme hipotezine” göre bir-iki milyon yıl önce yaşayan Homo erectus türleri pişmiş yemeklerden oluşan bir diyete uyum sağlamışlardı. Dolayısıyla da ateşi kontrol edebilme yeteneğine sahip olmalıydılar. İnsanlar ve insan dışı primatlarla yapılan vücut ağırlığı, beslenme düzeni ve diş büyüklüğü karışlaştırmaları da bu hipotezi desteklemekte. Ancak H. erectus'un ateşi kontrol edip edemediğine dair arkeolojik kanıtlar yetersizdi. Şimdiye kadar Homo sapiens ve Neandertallerin ateşi kontrol edebildiklerine dair veriler en çok 400.000 yıl geriye gidiyordu.
ABD Bilimler Akademisi Dergisi PNAS’ta yayınlanan yeni bir çalışmaya göre, Güney Afrika'da bir mağarada bulunan küller bir milyon yıl önce Homo erectus'un ateşi kontrol etmiş olabileceğine dair kanıtlar sunuyor. Boston Üniversitesi'nden arkeolog Francesco Berna ve ekibi. Kuzey Cape bölgesindeki Wonderwerk Mağarası'nda buldukları yanmış ot, yaprak, çalı ve kemik kalıntılarının küllerini incelediler. Mağara neredeyse iki milyon yıl öncesine uzanan tarihiyle bilinen en eski insan yerleşimlerinden bir tanesi. Mağaranın hangi hominin türü tarafından kullanıldığı tam olarak bilinmese de, ekip bu canlının büyük ihtimalle bir Homo erectus tipi olduğunu düşünüyor.
Mağarada bulunan yanmış kalıntıların çentikli kenarlarının iyi korunmuş durumda olduğunu tespit eden araştırmacılar, bunun malzemelerin mağaranın içinde yakıldığını gösterdiğini belirtiyorlar. Çünkü aksi durumda bu tip kenarların korunması beklenmiyor. Aynı zamanda mağarada yarasa dışkılarına da rastlamayan ekip, bunun zaman zaman kendiliğinden alev alabilen çürüyen guano (kuş veya yarasa dışkısı) kümeleri nedeniyle çıkmış olabilecek bir yangın olması olasılığını da elemiş oldu.
Pişirmenin birden çok faydası var: Birincisi yiyeceklerin çiğnenmesi ve sindirilmesini müthiş kolaylaştırıyor, İkincisi pişirilmiş yiyecekten çiğ haline oranla daha çok enerji ve besin özümsenmesini sağlıyor. Üçüncüsü et gibi yiyeceklerdeki mikropları öldürüyor, kök tipi besinlerdeki zehirleri etkisizleştiriyor.
Yani pişirme sayesinde atalarımız, aynı miktar yiyecekten daha çok enerji elde etmeye ve avlanmak ya da toplamak için daha az vakit harcamaya başladılar. Bu değişimin, insan evrimi sırasında beyin hacminin büyümesine yardımcı olduğu düşünülüyor (ilgili soL haberi bkz). Ancak bu uyum sürecinin ne zaman gerçekleştiğini kestirmek güç.
Taş alet yapımının 2,5 milyon yıl önce başladığını biliyoruz. Taş aletlerin aksine, ateşin kullanımına dair kanıtlar yağmur ve rüzgar tarafından çabucak yokediliyor ve dahası böyle kalıntılar bulunduğunda bunun doğal bir yangın mı yoksa insan kaynaklı mı olduğunu anlamak oldukça zor. Bu nedenle, ateş kullanımının erken başladığına dair geçtiğimiz yıllarda yayınlanan bir dizi makale ihtiyatla karşılanmıştı. Bir ila 1.5 milyon yıl öncesine ait yanmış kalıntılar yine Güney Afrika'da Swartkrans'ta ve 700 ila 800 bin yıl öncesine ait kalıntılar da İsrail'deki Gesher Benot Ya'aqov bölgesinde bulunmuştu. Ancak bu alanlar açık alanlar olduklarından dolayı buradaki yangınların yıldırım yoluyla başlamış olma ihtimalleri de var. Wonderwerk Mağarası'nda ise bu ihtimal yok.
Ancak uzmanlar düzenli bir şekilde yemek pişirmenin bir milyon yıl önce başladığı sonucuna kesin olarak varmak için daha çok kanıt gerektiğini belirtiyorlar. Ateşi kullanmış olmanın onu kontrol edebiliyor olmak anlamına gelmeyebileceğine işaret eden Leiden Üniversitesi'nden Wil Roebroeks, bir milyon öncesinin homininlerinin düzenli olarak ateş kullandıkları sonucuna varmak için daha birçok benzer alanın keşfedilmesi gerektiğini belirtiyor. Bu çalışmadan önce, düzenli ateş kullanımına dair bilinen kanıtlar 400.000 yıl öncesine kadar gidiyordu.
Nature dergisinin ilgili haberine göre makalenin baş yazarı Berna ise daha fazla kanıtın bulunabileceğini düşünüyor. Kendilerinin mikroskopik yöntemlerle analizleri gerçekleştirdiğini belirten Berna, uygun yöntemlerin kullanılmasıyla daha çok ateş kullanım alanının ortaya çıkarılacağını savunuyor.
(soL - Bilim)
İlgili makale:
Francesco Berna vd. Microstratigraphic evidence of in situ fire in the Acheulean strata of Wonderwerk Cave, Northern Cape province, South Africa, PNAS, 2012 (Açık erişim).